Όταν τα παιδιά πήγαιναν σχολείο για να μάθουν "γράμματα" και να γίνουν "καλοί" άνθρωποι. Παλιά αλφαβητάρια και παλιές φωτογραφίες για το σχολείο
Επανεκδόθηκαν από γνωστή εφημερίδα και εξαντλήθηκαν αμέσως. Γίνονται ανάρπαστα από το αναγνωστικό κοινό τα παλιά αλφαβητάρια της μετεμφυλιακής Ελλάδας, με τα οποία τα "πρωτάκια", οι μαθήτριες και οι μαθητές της Α´ τάξης Δημοτικού μάθαιναν κάποτε να διαβάζουν και να γράφουν. Μία φίλη αναζητούσε σ' όλα τα περίπτερα της γειτονιάς της το Αλφαβητάριον (η έκδοση εξαντλήθηκε αμέσως μόλις κυκλοφόρησε) με τη Λόλα, τον Μίμη, την Άννα και την Έλλη για να βρει τελικά, "μετά κόπων και βασάνων", ένα τελευταίο αντίτυπο σε περίπτερο πολλά τετράγωνα μακριά από το σπίτι της...Το ίδιο έκανα και εγώ την προηγούμενη Κυριακή, παρά το ότι είχα μια παλιότερη επανέκδοση στη βιβλιοθήκη μου. Ο πατέρας μου οδήγησε πολλά χιλιόμετρα μακριά από την εξοχική κατοικία του στη θάλασσα, για να βρει τελικά το δικό του αγαπημένο αλφαβητάριο "τα καλά παιδιά" σ᾽ ένα περίπτερο μιας κωμόπολης της Χαλκιδικής. Το ίδιο αλφαβητάριο αναζητούσε με αγωνία ο παππούς του, μου είπε ένας μαθητής μου...και επειδή δεν μπόρεσε να το βρει στα περίπτερα της γειτονιάς, επιστράτευσε τον εγγονό, ο οποίος, πηγαίνοντας με το ποδήλατό του από περίπτερο σε περίπτερο, κατόρθωσε να ανακαλύψει ένα ξεχασμένο αντίτυπο στο περίπτερο μίας απόμερης συνοικίας.
Με νοσταλγία αναζητούν οι παππούδες και οι οι γονείς μας τα πρώτα τους σχολικά βιβλία, τα αλφαβητάρια-αναγνωστικά της Α´ τάξης του Δημοτικού. Τα αναζητούμε και κάποιοι από εμάς.Ίσως, γιατί πιστεύουμε ότι, ξεφυλλίζοντας τις σελίδες τους και ξαναβλέποντας τις υπέροχες εικόνες που είχε σχεδιάσει ο Κώστας Γραμματόπουλος, θα επιστρέψουμε στη χαμένη αθωότητα των παιδικών μας χρόνων. Πρόκειται για εικόνες μαγικές, φυσικά απόλυτα εξιδανικευμένες που εντυπώθηκαν στη συλλογική συνείδηση, εικόνες που δίνουν την εντύπωση ότι η παιδική μας ηλικία ήταν "ειδυλλιακή". Εικόνες που θα μας ταξιδέψουν πέρα μακριά από τη σκοτεινή πραγματικότητα της καθημερινότητας που βιώνουμε.
Τα δύο, όμως, αλφαβητάρια, για τα οποία ο λόγος, ήταν τα πρώτα σχολικά βιβλία παιδιών που γεννήθηκαν, πέρασαν τα παιδικά τους χρόνια και μεγάλωσαν σε δύσκολες και καθόλου αθώες εποχές, γιατί ούτε τότε για πολλά παιδιά και μεγάλους η καθημερινότητα των μεταπολεμικών, εμφυλιακών, μετεμφυλιακών χρόνων, της περιόδου της Χούντας και των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης στην Ελλάδα ήταν "φωτεινή" και εύκολη.
Ας δούμε, λοιπόν, κάποιες εικόνες που ξεχώρισα από τα δύο αλφαβητάρια...
Και πρώτα πρώτα τα δύο υπέροχα εξώφυλλά τους. Δύο καθαρά, καλοντυμένα και καλοχτενισμένα παιδάκια, δύο "καλά παιδιά", ένα αγόρι και ένα κορίτσι, ξεφυλλίζουν με χαρά και ενδιαφέρον το αλφαβητάρι τους. Στο εξώφυλλο του πρώτου η σκηνή διαδραματίζεται στην αυλή ενός σπιτιού με κεραμίδια. Περιβάλλονται από φύλλα δέντρων. Ένα τέτοιο σπίτι είχε ο παππούς μου σε μια επαρχιακή πόλη. Φυσικά, το σπίτι δόθηκε με αντιπαροχή για να γίνει πολυκατοικία. Στο εξώφυλλο του δεύτερου αλφαβηταρίου η σκηνή διαδραματίζεται στην εξοχή, τα δυο παιδιά διαβάζουν το βιβλίο κάτω από ένα πανέμορφο δέντρο με πράσινα φύλλα.
Το εξώφυλλο του αλφαβηταρίου "τα καλά παιδιά". Στην εικόνα βλέπουμε τα δύο "καλά παιδιά". Το κοκκινοντυμένο κοριτσάκι με τις πλεξούδες κάθεται σε ένα σκαμνάκι.
Το παραπάνω αλφαβητάρι κυκλοφόρησε πρώτη φορά από τον Οργανισμό Εκδόσεως Σχολικών βιβλίων για το σχολικό έτος 1949-50. Οι μνήμες από την Κατοχή και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ακόμα νωπές (πέντε χρόνια είχαν περάσει από τη λήξη του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και την απελευθέρωση της Ελλάδας από τα στρατεύματα της Κατοχής) και μόλις είχαν τελειώσει επίσημα οι ένοπλες συγκρούσεις του Εμφυλίου Πολέμου. Tα κείμενα συντάχθηκαν στη δημοτική γλώσσα με ορισμένα στοιχεία της καθαρεύουσας από τον δάσκαλο Επαμεινώνδα Γεραντώνη και η εικονογράφηση έγινε από τον γνωστό ζωγράφο και χαράκτη Κώστα Γραμματόπουλο. Ο Γραμματόπουλος, μάλιστα, βραβεύτηκε με το πρώτο βραβείο για την εικονογράφηση του αλφαβηταρίου στο Παγκόσμιο Παιδαγωγικό Συμπόσιο που πραγματοποιήθηκε στο Βέλγιο το 1949 στο πλαίσιο της Διεθνούς Έκθεσης Διδακτικού Βιβλίου.
Το εξώφυλλο του δεύτερου Αλφαβηταρίου. Το αγόρι και το κορίτσι κάθονται σε ένα ξύλινο πάγκο κάτω από το δέντρο. Στο πράσινο γρασίδι διακρίνουμε αγριολούλουδα. Το κορίτσι φορά μπλε ποδιά με λευκό γιακαδάκι. Ακριβώς μ᾽ αυτόν τον τρόπο, τη δεκαετία του 1970, με είχε ντύσει η μητέρα μου για να πάω την πρώτη ημέρα στο σχολείο. Είχε κάνει τα μαλλιά μου πλεξούδες, όπως τα μαλλιά του κοριτσιού της εικόνας.
Το βιβλίο αυτό είναι ασφαλώς το πιο διάσημο και μακροβιότερο αλφαβητάριο του ελληνικού σχολείου. Κυκλοφόρησε σε δεκαέξι εκδόσεις από τον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων και χρησιμοποιήθηκε για τη διδασκαλία της γλώσσας στην Α´ τάξη Δημοτικού για είκοσι τρία χρόνια, από το 1955 έως το 1979. Από αυτό έμαθαν γραφή και ανάγνωση γενιές Ελλήνων μαθητών. Γονείς και τα παιδιά τους είχαν το ίδιο αλφαβητάρι-αναγνωστικό.
Αυτή η εικόνα χαράς και ευφορίας ήταν η πρώτη εικόνα που έβλεπε ο μαθητής, όταν άνοιγε το αλφαβητάριο "Τα καλά παιδιά". Ημέρα γιορτής! Πανηγυρική ατμόσφαιρα! Χαρούμενα και γελαστά παιδάκια στο καρουζέλ. Στο βάθος μια εκκλησία στολισμένη με γαλανόλευκες ελληνικές σημαίες. Παιδάκια κρατούν σημαιούλες.
Η δεύτερη εικόνα παρουσιάζει όψεις από την καθημερινή ζωή μιας ημιαστικής αγροτικής μικρής πόλης. Σπιτάκια με κεραμίδια και αυλές, καθαροί δρόμοι όπου κυκλοφορούν κάρα και γαϊδουράκια, γυναίκες με λαϊκές ενδυμασίες γεμίζουν τις στάμνες με νερό στη βρύση (ακόμα τα σπίτια δεν είχαν νερό), ένα οπωροπαντοπωλείον, στο βάθος ένας παπάς κάθεται έξω από την εκκλησία, σε πρώτο πλάνο σκηνή από την αυλή του σχολείου, η δασκάλα με γυαλιά και βέργα, ντυμένη δυτικότροπα, βάζει τα παιδάκια στην τάξη για μάθημα...
Στην τρίτη εικόνα βλέπουμε τα επτά μέλη της μικροαστικής οικογένειας που πρωταγωνιστούν στις σελίδες του αλφαβηταρίου.
Βλέπουμε τα μέλη της οικογένειας να βρίσκονται στο χαρούμενο, τακτικό και καθαρό σπιτάκι τους. Το σπίτι έχει κεραμίδια, αυλή με δέντρα και κληματαριά. Ο μπαμπάς Θωμάς κάθεται σε μια καρέκλα στην αυλή και διαβάζει την εφημερίδα του. Φορά παντόφλες. Στην αυλή, επίσης, βλέπουμε το αγοράκι της οικογένειας, τον Ρήγα να παίζει πάνω στο ξύλινο αλογάκι του, τη γιαγιά με μαύρη μαντήλα να γνέθει με τη ρόκα, ενώ έξω από την αυλή βρίσκεται η μικρή Νίνα κρατώντας την κούκλα της. Από την ανοιχτή πόρτα του σπιτιού διακρίνουμε στο εσωτερικό να κάθεται σ᾽ ένα σκαμνί τη μεγάλη κόρη της οικογένειας, η Άννα, και από το ανοιχτό παράθυρο φαίνεται η μητέρα Φανή να κρατά στην αγκαλιά της το μωρό της οικογένειας. Η οικογένεια του αλφαβηταρίου είναι επταμελής. Οι γονείς με τέσσερα παιδιά και η γιαγιά. Πουλάκια ίπτανται πάνω στη στέγη, η κληματαριά (σύμβολο της γονιμότητας και της ευτυχίας) είναι γεμάτη με τσαμπιά σταφύλι, ενώ στην άκρη αριστερά υπάρχει και μια λευκή γάτα, η "ψιψίνα".
Στις σελ. 64-65 του αλφαβηταρίου η εικόνα αποτυπώνει μια "ιερή" στιγμή για την οικογένεια: την ώρα που όλοι κάθονται γύρω από το τραπέζι για το φαγητό. Η μητέρα Φανή σερβίρει το φαγητό με τη βοήθεια της μεγάλης κόρης, της Άννας. Ο πατέρας, η γιαγιά, η Νίνα και ο Ρήγας είναι καθισμένοι στο τραπέζι και περιμένουν τα πιάτα με το φαγητό. Ο πατέρας, ο Ρήγας και η Νίνα φορούν λευκές πετσέτες στο λαιμό για να μη λερώσουν τα ρούχα τους. Λευκό καθαρό τραπεζομάντηλο και μαχαιροπίρουνα στο τραπέζι. Το μωρό δεν είναι παρόν στη σκηνή, ενώ δεξιά βλέπουμε και την "κυρά ψιψίνα" με το πιατάκι της.
Σε μια εποχή που οι μνήμες από τη μεγάλη πείνα της Κατοχής ήταν ακόμα ζωντανές, το τραπέζι με φαγητό της οικογένειας του αλφαβηταρίου ήταν ασφαλώς ευλογία Θεού και δείγμα μιας χώρας που πια ευημερούσε. Ήταν, όμως, αυτή η πραγματικότητα; Oι μαθήτριες και οι μαθητές που διάβαζαν αυτές τις σελίδες του αλφαβηταρίου είχαν πράγματι έτσι στρωμένο το τραπέζι τους, κάθονταν πράγματι όλοι μαζί χαρούμενοι στο τραπέζι για να φάνε και υπήρχε πράγματι επάρκεια αγαθών στο σπίτι τους;
Στις σελ. 20-21 βλέπουμε τη χαρά να ξεχειλίζει από το αλφαβητάριο. Ο χαμογελαστός πατέρας Θωμάς, ντυμένος κομψά με γιλέκο και πουκάμισο (έχει βγάλει το σακάκι του, γιατί είναι προφανώς μέσα στο σπίτι), ανοίγει ένα κουτί και βγάζει μια κούκλα που την προσφέρει στη μικρή Νίνα. Η Νίνα παίζει χαρούμενη, μαζί με άλλα χαρωπά κοριτσάκια, με την κούκλα που της έκανε δώρο ο πατέρας της.
Στην Ελλάδα των αρχών της δεκαετίας του 1950 δέχονταν πράγματι όλα τα παιδάκια (και εκείνα τα ορφανά που τα είχαν συγκεντρώσει στις παιδοπόλεις) δώρα παιχνίδια από τους γονείς τους; H αγορασμένη από κάποιο κατάστημα παιχνιδιών κούκλα της Νίνας μήπως ήταν είδος πολυτελείας για εκείνη την εποχή; Άραγε πόσοι πατέρες είχαν τη δυνατότητα να προσφέρουν δώρα παιχνίδια στα παιδιά τους, όπως ο πατέρας Θωμάς; Και οι πατέρες που βρίσκονταν φυλακισμένοι και εξόριστοι στα νησιά λόγω των πολιτικών τους πεποιθήσεων:
To πρώτο μέρος του αλφαβηταρίου τελειώνει με την προσευχή του μικρού Ρήγα. Η θρησκεία ήταν κύριο συστατικό της εκπαίδευσης.
...Ο μικρός μαθητής προσεύχεται: "Θεέ μου, σ᾽ ευχαριστώ που με βοήθησες να τελειώσω το πρώτο μέρος του βιβλίου μου και σε παρακαλώ να με φωτίσης να μάθω πολλά γράμματα και να γίνω καλός άνθρωπος". Ζητά, επίσης, από τον καλό Θεό να φυλάττει όλα τα πρόσωπα της οικογένειάς του, τους συμμαθητές και τη δασκάλα και "όλους τους καλούς ανθρώπους". Στον τέλειο και ιδανικό κόσμο του αλφαβηταρίου οι κακοί άνθρωποι δεν υπάρχουν ή δεν έχουν καμιά θέση.
Στις σελ. 110-111 μια πέρα έως πέρα ειδυλλιακή, ποιμενική-βουκολική σκηνή. Είναι άνοιξη. Ανθισμένες αμυγδαλιές και χελιδόνια. Τα παιδιά της Α´ τάξης Δημοτικού πηγαίνουν εκδρομή με τη δασκάλα στην εξοχή. Ένας βοσκός με τα προβατάκια του παίζει φλογέρα. Ποιος από εμάς σήμερα δε θα ήθελε να είναι μέσα σ᾽ αυτήν την εικόνα;
Kαι ακόμα μια βουκολική εικόνα. Είναι το χωριό του θείου της Άννας και του Ρήγα. Οι εξετάσεις και το σχολείο έχουν τελειώσει. Ο Ρήγας και η Άννα φτάνουν μ᾽ ένα γαϊδουράκι στο χωριό του θείου για να περάσουν ονειρεμένες καλοκαιρινές διακοπές. Μικρά σπιτάκια μέσα στην πρασινάδα, δέντρα, λιβάδια, βοσκοί με πρόβατα και αγελάδες, το καφενείο του χωριού, η θεία και τα ξαδέλφια που τους υποδέχονται με χαρά.
Το ταξίδι στο χωριό είναι το δώρο για την επιτυχία των δύο παιδιών στις εξετάσεις του σχολείου. "Ο Ρήγας και η Άννα προβιβάστηκαν. Πήραν τον καλύτερο βαθμό στα μαθήματα, διαγωγή κοσμιωτάτη και βραβείο για την καθαριότητα", διαβάζουμε στη σ. 151 του αλφαβηταρίου. Σε μια εποχή που τα ταξίδια στις διακοπές ήταν πολυτέλεια, ένα ταξίδι στο χωριό ενός συγγενικού προσώπου (εάν βέβαια υπήρχε), ήταν ίσως το μόνο που μπορούσαν να κάνουν τότε μικροί και μεγάλοι. Βέβαια, ελάχιστα από τα χωριά της ελληνικής υπαίθρου τη δεκαετία του 1950 παρουσίαζαν την ειδυλλιακή εικόνα που βλέπουμε στις σελίδες του αλφαβηταρίου. Σε πολλές περιοχές της χώρας η ύπαιθρος είχε πληγεί από τις συγκρούσεις του Εμφυλίου Πολέμου. Ας μην ξεχνάμε, ακόμα, πως είχε ήδη αρχίσει η εσωτερική μετανάστευση από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα και, βέβαια, η εξωτερική μετανάστευση στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης.
Μια αγαπημένη μου εικόνα από το δεύτερο αλφαβητάριον. Το κοριτσάκι με τη σάκα ανοίγει την κόκκινη καγκελόπορτα και μπαίνει στην αυλή (του σχολείου ή του σπιτιού). Είναι φθινόπωρο! Τα φύλλα πέφτουν από τα δέντρα.
Οι εικόνες που ακολουθούν προέρχονται από το αλφαβητάριον των Ι. Κ. Γιαννέλη-Γ. Σακκά, του μακροβιότερου (1955-1979), όπως ήδη αναφέραμε αναγνωστικού της Α´ τάξης Δημοτικού. Και σ᾽ αυτό το βιβλίο οι μικροί μαθητές μαθαίνουν να διαβάζουν και να γράφουν μέσα από απλά επεισόδια και μικρές ιστορίες της καθημερινής ζωής μιας μικροαστικής οικογένειας. Στις ιστορίες πρωταγωνιστούν τα παιδιά αυτής της οικογένειας, που γίνονται οικεία πρόσωπα για γενιές Ελλήνων μαθητών.
Στην πρώτη σελίδα η εικόνα της οικογένειας. Στο σαλόνι του μικροαστικού σπιτιού βλέπουμε να έχουν "στηθεί" για μια οικογενειακή φωτογραφία τα επτά μέλη της οικογένειας. Στη μέση η μαυροφορεμένη γιαγιά με μαντήλα που κρατά το μικρότερο παιδί στην αγκαλιά, τη Λόλα, αριστερά ο πατέρας με κοστούμι και γραβάτα (έχει μουστάκι όπως και ο μπαμπάς του πρώτου αλφαβηταρίου), δίπλα του ο γιος ο Μίμης που κρατά μια μπάλα, δεξιά της γιαγιάς η μητέρα, ντυμένη μ᾽ ένα φόρεμα που θυμίζει λαϊκή ενδυμασία, ανάμεσα στη γιαγιά και τη μαμά στέκεται όρθια η μεγάλη κόρη, η Άννα, ενώ στην άκρη δεξιά καθισμένη είναι η μικρή Έλλη που κρατά στην αγκαλιά της μια κούκλα.
Στη δεύτερη εικόνα βλέπουμε τον πατέρα, τη μητέρα και τα δύο μεγαλύτερα παιδιά, την Άννα και το Μίμη να πηγαίνουν στην εκκλησία. Η μητέρα κρατά με το ένα χέρι αγκαζέ τον πατέρα, ο πατέρας κρατά από το χέρι το γιο και η μητέρα κρατά με το άλλο χέρι της την κόρη.
Η τρίτη εικόνα παρουσιάζει μια σκηνή από τον εορτασμό της εθνικής εορτής της 25ης Μαρτίου στην αυλή του σχολείου. Γαλανόλευκες σημαιούλες παντού.
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ήδη από την αρχή οι μικροί μαθητές, προτού ακόμα μάθουν να συλλαβίζουν, εισάγονται με τις πρώτες εικόνες στις τρεις κύριες αρχές-αξίες της εκπαίδευσης: οικογένεια, θρησκεία και πατρίδα.
Άλλωστε, είναι φανερό ότι και στα δύο αναγνωστικά εξυμνούνται αξίες και προβάλλεται ένας τρόπος συμβατικής ζωής και κόσμιας συμπεριφοράς με χαρακτηριστικά στοιχεία που συμπεριλαμβάνουν την οικογενειακή ζωή και την υπακοή στην οικογένεια, την εργατικότητα και την πειθαρχία, την τάξη και την καθαριότητα, το διάβασμα για το σχολείο, την αγάπη προς τα ζώα, την προσευχή και την πίστη, την ευγένεια, το χαμόγελο και τη χαρά.
Όλη η οικογένεια χαρούμενη γύρω από το τραπέζι. Από αριστερά: o πατέρας, η μικρή Λόλα, ο Μίμης, η Έλλη, η Άννα, η γιαγιά και η μητέρα. Υγιεινή μεσογειακή διατροφή. Τρώνε ψάρια.
Μία εικόνα σχολικής αίθουσας. Ο μαύρος πίνακας, η δασκάλα στην έδρα, τα παιδιά σκυμμένα στα θρανία τους. Πειθαρχία, τάξη και καθαριότητα. Έξω από το παράθυρο διακρίνουμε δέντρα με φύλλα. Ήταν, όμως, πράγματι έτσι οι σχολικές αίθουσες;
Μια κατσαρόλα με γάλα σε μια εποχή που ακόμα η διατροφή όλων των Ελληνόπουλων δεν ήταν επαρκής. Είχαν άραγε όλα τα παιδιά τη δυνατότητα να πιούν γάλα και να τραφούν ικανοποιητικά;
Aπό τις πιο γνωστές σελίδες του αλφαβηταρίου. Η Έλλη, η Λόλα, η Άννα και ο Μίμης παίζουν με χαρά. Δύο από τα τέσσερα ονόματα ήταν πολύ οικεία. Άννα, το δικό μου όνομα και Έλλη, το όνομα της μητέρας μου.
Η τεχνολογία εισέρχεται στο αλφαβητάρι. Μία σκηνή με αυτοκίνητο. Τότε πολύ λίγα αυτοκίνητα κυκλοφορούσαν στους δρόμους. Το αυτοκίνητο ήταν δείγμα οικονομικής ευμάρειας και πλούτου, όνειρο άπιαστο για τους περισσότερους Έλληνες.
Ίσως, από τις πιο αγαπημένες μου σελίδες από το αλφαβητάρι. Η συνονόματή μου Άννα κοιτάζει το φεγγάρι.
Οι ιδανικές έγχρωμες εικόνες που ζωγράφισε ο Κ. Γραμματόπουλος για τα δύο αλφαβητάρια μάλλον διαφέρουν πολύ από τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες της Βούλας Παπαϊωάννου και του Δημήτρη Χαρισιάδη που αποτυπώνουν σκηνές κυρίως από ελληνικά σχολεία της υπαίθρου κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Κι όμως τα ξυπόλητα, φτωχοντυμένα και φυσικά με ελλιπή διατροφή παιδιά αυτών των φωτογραφιών μάθαιναν να γράφουν και να διαβάζουν από τα "χαρούμενα" αλφαβητάρια με τις υπέροχες εικόνες του Γραμματόπουλου.
Αίθουσα σχολείου. Δεκαετία του 1950.
Πορτρέτο κοριτσιού. Φωτογραφία της Βούλας Παπαϊωάννου. 1945-1949. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Αίθουσα σχολείου. Φωτογραφία της Βούλας Παπαϊωάννου. 1945-1946. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Παιδιά σε παιδόπολη στην Αττική. Φωτογραφία της Βούλας Παπαϊωάννου. 1949. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Μαθήτριες σε σχολείο της Μεταπολεμικής Ελλάδας. Φωτογραφία της Β. Παπαϊωάννου. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Μαθητές και δάσκαλος σε σχολείο χωριού της Ηπείρου. Δεκαετία του 1950. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Ξυπόλητοι μαθητές σε σχολείο της Μεταπολεμικής Ελλάδας.
Μαθητές σε σχολείο της Μεταπολεμικής Ελλάδας.
Εκτοπισμένοι από τον Εμφύλιο Πόλεμο σε προσωρινά καταλύματα. 1949. Φωτογραφία της Β. Παπαϊωάννου. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Παιδιά που διαβάζουν. Φωτογραφία της Β. Παπαϊωάννου. Δεκαετία 1950. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Κορίτσια που διαβάζουν σε παιδόπολη. Φωτογραφία της Β. Παπαϊωάννου. 1950. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Παιδιά που διαβάζουν σε παιδόπολη. Φωτογραφία της Β. Παπαϊωάννου. 1950. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Μαθητές που παίζουν σε παιδόπολη. Φωτογραφία του Δ. Χαρισιάδη. Δεκαετία 1950. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Διάδρομος σχολείου. Φωτογραφία του Δ. Χαρισιάδη. Αρχεία Φωτογραφίας του Μουσείου Μπενάκη.
Βλ.
Αλφαβητάριο τα καλά παιδιά του Επαμεινώνδα Γεραντώνη σε εικονογράφηση του Κ. Γραμματόπουλου, ΟΕΣΒ, Αθήνα 1949
, ειδική επανέκδοση για την εφημερίδα
Το Βήμα, επιμέλεια Ελένη Κεχαγιόγλου
Αλφαβητάριον των Ι.Κ. Γιαννέλη-Γ. Σακκά σε εικονογράφηση του Κ. Γραμματόπουλου, ΟΕΣΒ, Αθήνα 1969
, ειδική επανέκδοση για την εφημερίδα
Το Βήμα, επιμέλεια Ελένη Κεχαγιόγλου.
http://www.benaki.gr/index.asp?id=1020103&lang=gr
