Άννα Αγγελοπούλου: Παλιά αναγνωστικά και αλφαβητάρια

Αναγνωστικόν της Δ΄τάξης Δημοτικού

Εδώ και καιρό θέλω να μιλήσω για το Αναγνωστικόν της Δ' τάξης Δημοτικού, που εκδόθηκε για πρώτη φορά από τον Οργανισμό Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων το 1955, και κυρίως να σας παρουσιάσω κάποιες εικόνες από την πραγματικά εξαιρετική εικονογράφηση αυτού του βιβλίου.

Το σχολικό εγχειρίδιο εικονογράφησε ένας μεγάλος καλλιτέχνης της νεότερης ελληνικής τέχνης, ο χαράκτης Αναστάσιος Αλεβίζος (1914-1985), ο γνωστός με το όνομα Τάσσος, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Γιάννη Κεφαλληνού στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας και είχε συμμαθητές τον Κ. Γραμματόπουλο και τη Β. Κατράκη. Ωστόσο, πουθενά στο βιβλίο δεν αναφέρεται το όνομα του Τάσσου, αν και το 1955 ήταν ήδη αναγνωρισμένος χαράκτης με Βραβεία Χαρακτικής στην Ελλάδα και είχε παρουσιάσει το έργο του στο εξωτερικό (στη Μπιενάλε της Βενετίας και του Λουγκάνο).

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του αναγνωστικού της Δ΄τάξης του Δημοτικού (1955). Οι συγγραφείς του ήταν οι λαογράφοι, πανεπιστημιακοί και ακαδημαϊκοί Γ. Μέγας και Κ. Ρωμαίος και οι εκπαιδευτικοί Σ. Δουφεξής και Θ. Μακρόπουλος. Το Αναγνωστικόν της Δ΄τάξης του Δημοτικού συμπεριλαμβάνεται στα σχολικά εγχειρίδια που εγκρίθηκαν και εκδόθηκαν το 1955, στο πλαίσιο του διαγωνισμού που είχε προκηρύξει ο Κων/νος Καλλίας, Υπουργός Παιδείας της κυβέρνησης του "Ελληνικού Συναγερμού", επικεφαλής της οποίας ήταν ο Αλέξανδρος Παπάγος. Οι μισές σελίδες του βιβλίου ήταν στη δημοτική γλώσσα και οι άλλες μισές στην καθαρεύουσα. Σύμφωνα με την προκήρυξη της κυβέρνησης Παπάγου, τα αναγνωστικά των τριών πρώτων τάξεων του Δημοτικού έπρεπε να είναι γραμμένα στη δημοτική, ενώ από την τετάρτη έως την έκτη τάξη έπρεπε οι μισές σελίδες να είναι γραμμένες στη δημοτική και οι άλλες μισές στην καθαρεύουσα. Οι Δημοτικιστές παιδαγωγοί και λόγιοι, όπως ο Αλ. Δελμούζος, ο Ευάγγελος Παπανούτσος και ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, είχαν κατακρίνει τη γλώσσα των αναγνωστικών.

Η εικόνα του ασπιδοφόρου ετοιμοπόλεμου Αρχαίου Έλληνα πολεμιστή είναι μια προφανής αναφορά για το ιδεολόγημα ή τα ιδεολογήματα που αντανακλώνται στις σελίδες του βιβλίου. Τα κείμενά του, όπως και τα κείμενα άλλων σχολικών εγχειριδίων της μετεμφυλιακής περιόδου, χαρακτηρίζονται από αρχαιολατρία και εθνικό φρονηματισμό και έχουν ως κύριο παιδαγωγικό στόχο να συγκροτήσουν οι μικροί μαθητές εθνική ταυτότητα σύμφωνα με το γνωστό σ' όλους μας σύνθημα "Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια".

Βρισκόμαστε στα μέσα της δεκαετίας του 1950, στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Η Ελλάδα προσπαθεί να ανακάμψει από τις καταστροφές του Β Παγκοσμίου Πολέμου και τον Εμφύλιο Πόλεμο. Κατά την Μετεμφυλιακή Περίοδο επιχειρείται η ανασυγκρότηση και ανοικοδόμηση του ελληνικού κράτους καθώς και η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων. Όλα πρέπει να γίνουν και να φαίνονται φωτεινά και ελπιδοφόρα και πάνω από όλα τα Ελληνόπουλα πρέπει να μάθουν να είναι υπερήφανα για την εθνική τους ταυτότητα και καταγωγή.Έτσι, τα νέα αναγνωστικά της συντηρητικής κυβέρνησης Παπάγου προσπαθούν να διαπαιδαγωγήσουν τους μαθητές με τις αρχές και τις αξίες του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού και να τους φρονηματίσουν ώστε να είναι πιστοί στις επιταγές της εθνικής, θρησκευτικής και οικογενειακής τάξης.

Ένα από τα υπέροχα χαρακτικά του Τάσσου που κοσμούν το αναγνωστικόν. Απεικονίζει ένα φθινοπωρινό τοπίο. Ο Τάσσος συνεργάστηκε με τον Οργανισμό Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων από το 1948. Εικονογράφησε πολλά βιβλία για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο, ενώ από το 1954 έως το 1967 φιλοτέχνησε και γραμματόσημα για τα Ελληνικά Ταχυδρομεία.

Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη: το πρώτο καλύπτει δύο κύκλους εποχής, το Φθινόπωρο και το Χειμώνα, ενώ το δεύτερο την Άνοιξη και το Θέρος. Κάθε κύκλος αποτελείται από κείμενα που ανήκουν στις παρακάτω θεματικές ενότητες: "Από την ζωήν της υπαίθρου", "Από την εθνικήν ζωήν", "Από την αρχαίαν εθνικήν ζωήν", "Από την θρησκευτικήν ζωήν", "Από την οικογενειακήν ζωήν"...

Χαρακτικό του Τάσσου από το κείμενο με τον τίτλο "Το όργωμα". Ο γέρο αγρότης ξωμάχος ξεκουράζεται ύστερα από τη σκληρή δουλειά στο χωράφι.

Ένα επίσης υπέροχο χαρακτικό από το κείμενο "Στους ελαιώνες και στα νυκτέρια του χωριού". Τότε που η Ελλάδα ήταν ακόμα αγροτική χώρα και ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού της ήταν αγρότες...

Μία εικόνα από το κείμενο "Προσπάθησε πάλι". Δύο αδέλφια, ο Νίκος και η Χαρούλα προσπαθούν να πετάξουν το χαρταετό που είναι η ελληνική σημαία. Αποτυγχάνουν, όμως, να σηκώσουν τον αετό. Ο θείος παρακινεί τον Νίκο να μην αποθαρρύνεται και να συνεχίσει την προσπάθειά του. Ο συμβολισμός της ιστορίας είναι προφανής. Η Ελλάδα πρέπει να ανορθωθεί, να ανοικοδομηθεί από τα ερείπια και να "πετάξει" στα ουράνια...

"...-Όχι δεν θα προσπαθήσω πια, είπε ο Νίκος στενοχωρημένος. Δεν είναι αετός αυτός! Τι να κάθωμαι να βασανίζωμαι μ' έναν αετό, που δεν πετά. Και ο θείος του λέγει: -Μπα, Νίκο, θα παρατήσεις το παιγνίδι σου, ύστερα από τόσους κόπους, που εκάναμε; Τόσο εύκολα απελπίζεσαι, επειδή σου παρουσιάσθηκαν δυσκολίες; Έλα, τύλιξε το σπόγγο σου και προσπάθησε πάλι...".

Χαρακτικό του Τάσσου που κοσμεί την ιστορία "Το ρίξιμο του καραβιού".

Υπέροχες θαλασσογραφίες-χαρακτικά του Τάσσου κοσμούν το βιβλίο. Άλλωστε, η θάλασσα και οι ναυτικοί είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της Ελλάδας.

Απλοί άνθρωποι του λαού, αγρότες και βιοπαλαιστές συμπεριλαμβάνονται στη θεματολογία των εικόνων του βιβλίου. Είναι γνωστό ότι ο Τάσσος ήταν εξοικειωμένος με τέτοιου είδους θεματολογία, αφού ήδη από την εποχή της Κατοχής ήταν ενταγμένος στο ΚΚΕ και υπήρξε μέλος του ΕΑΜ Καλλιτεχνών. Στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο μαζί με τον Κ. Γραμματόπουλο και τη Β. Κατράκη είχε φιλοτεχνήσει 4 αφίσες "εθνικής σκοπιμότητας" με σκοπό την ηθική και ψυχική ενίσχυση των πολιτών εν καιρώ πολέμου. Ως μέλος, επίσης, του ΕΑΜ είχε δημιουργήσει προπαγανδιστικό υλικό.

Επιπλέον, συναντάμε στις σελίδες του βιβλίου πολλές εικόνες από την αρχαία ελληνική ιστορία και τη νεότερη ελληνική ιστορία, ενώ αρκετές είναι και οι εικόνες που στολίζουν ιστορίες-παραβολές με ήρωες ζώα.

Ας δούμε, λοιπόν, κάποιες από τις εικόνες που φιλοτέχνησε ο Τάσος για το αναγνωστικόν της Δ΄τάξης του Δημοτικού.