Περί Ποιήσεως: Γ. Παυλόπουλου, Τα Αντικλείδια

   Με αφορμή το ποίημα Τα Αντικλείδια του Γ. Παυλόπουλου, ένα πραγματικά "ποίημα για την ποίηση",  το οποίο συμπεριλαμβάνεται στην εξεταστέα ύλη της Λογοτεχνίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης της Γ Λυκείου, παραθέτω μερικές πληροφορίες για αυτόν το σεμνό δημιουργό και κάποια αποσπάσματα από συνεντεύξεις του στις οποίες μιλάει για την ποίηση.

                                        Ο ποιητής Γιώργης Παυλόπουλος (1924-2008)

Βιογραφικά στοιχεία-Το έργο του-Χαρακτηριστικά της ποίησής του 
(βλ. Β. Καλαμάρας, «Ο μεγάλος Ερωτικός από τον Πύργο»», εφημ. Ελευθεροτυπία, 27-11-08. Δ. Κράγκαρης, «Γιώργης Παυλόπουλος: Ο ποιητής του Πύργου και του Κόσμου», εφημ. Η Εποχή, 30-11-08).

-Ο Γιώργης Παυλόπουλος (1924-2008) γεννήθηκε και πέθανε στον Πύργο Ηλείας.   Προτίμησε τον κλειστό απομονωμένο χώρο της επαρχίας. Θεωρείται εκπρόσωπος της πρώτης γενιάς της μεταπολεμικής ποίησης.

-Τελείωσε το δημοτικό και το γυμνάσιο στην γενέτειρά του. Ξεκίνησε να σπουδάζει νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά εγκατέλειψε τις σπουδές του για να αφοσιωθεί στην ποίηση.

-  Εργάστηκε για πολλά χρόνια ως λογιστής και γραμματέας στο ΚΤΕΛ Ηλείας, θάβοντας τον ποιητή στην καθημερινότητα της επιβίωσης. Το επάγγελμά του δεν είχε τίποτα το “ποιητικό”.

-Ήταν στενός φίλος με τον ποιητή Τάκη Σινόπουλο και συνεργάστηκε μαζί του σε μια πειραματική γραφή κοινών ποιημάτων, τα οποία συμπεριέλαβε ο Σινόπουλος στο έργο του. Ήταν επίσης φίλος με τους πεζογράφους Νίκο Καχτίτση και Ηλ. Χ. Παπαδημητρακόπουλο, καθώς και με τον ποιητή Γ. Σεφέρη. 

-Οι πρώτες του δημοσιεύσεις έγιναν το 1943 στο περιοδικό Οδυσσέας, που εξέδιδε ο ίδιος με φίλους του στον Πύργο. Η πρώτη του ολοκληρωμένη συλλογή ποιημάτων με τίτλο Το κατώγι κυκλοφόρησε το 1971. Είχαν ωστόσο προηγηθεί πολλές δημοσιεύσεις ποιημάτων σε λογοτεχνικά περιοδικά του Πύργου και της Αθήνας, καθώς και σε έναν τόμο Για το Σεφέρη, που κυκλοφόρησε το 1962.

-Το έργο του αποτελείται από τις παρακάτω ποιητικές συλλογές: Το κατώγι (1971), Το σακί (1980), Τα αντικλείδια (1988), Τριάντα τρία χαϊκού (1990), Λίγος άμμος (1997), Ποιήματα 1943–1997 (2001), Πού είναι τα πουλιά (2004) και Να μην τους ξεχάσω (2008, κυκλοφόρησε λίγες ημέρες μετά τον θάνατο του ποιητή). Επίσης, το 2008, κυκλοφόρησαν σε έναν μικρό τόμο με τίτλο Γράμματα από την Αμερική οι επιστολές που έστειλε από τις ΗΠΑ σε φίλο του ψυχίατρο το 1985. Τα ποιήματά του μεταφράστηκαν σε πολλές ξένες γλώσσες. 

-Ασχολήθηκε ερασιτεχνικά και με τη ζωγραφική.

Χαρακτηριστικά της ποίησής του

-Στα πρώτα του ποιήματα σκιαγραφούνται οι τραυματικές εμπειρίες της Κατοχής και του Εμφυλίου. Τα θέματά του ήταν μικρά πένθη για νεκρούς αντάρτες και μεγάλες ελεγείες  για τη διάψευση των οραμάτων και των ελπίδων της Αριστεράς. Αργότερα ο λόγος του επικεντρώνεται στις υπαρξιακές αγωνίες του ανθρώπου: τον έρωτα, το νόημα της ζωής, τη σημασία της ποίησης, το θάνατο.

-Χαρακτηρίζονται από έντονη αυτοαναφορικότητα. Πολλά από τα ποιήματά του εκφράζουν αγωνιώδη προβληματισμό για την ποίηση και την ποιητική. Είναι ποιήματα ποιητικής.

-Τα ποιήματα του έχουν όλα ελεύθερο στίχο.

-Χαρακτηρίζονται από βιωματικό χαρακτήρα. «Αυτό που γράφω το έχω ζήσει», είχε πει.

-Χαρακτηρίζονται από χαμηλόφωνο και εξομολογητικό ύφος.

-Διακρίνονται για τον αφηγηματολογικό χαρακτήρα και τον πεζολογικό τόνο.

-Διακρίνονται επίσης από απλότητα, φυσικότητα, λιτότητα ως προς τα εκφραστικά μέσα, σαφήνεια, ενάργεια και καθαρότητα στη γλώσσα και τις εικόνες.

-Καθημερινό, απλό λεξιλόγιο, στοιχεία προφορικού λόγου. Κοφτές φράσεις που θυμίζουν προφορική συνομιλία, κουβέντα.

-Κυριαρχούν οι κύριες προτάσεις.

-Υπάρχουν σκηνοθετικοί χειρισμοί και σκηνοθετικές οδηγίες.

-Συμβολική γραφή, αλληγορικός χαρακτήρας. Κάποια ποιήματά του μοιάζουν με παραβολές.

Το περιοδικό Οροπέδιο (Καλοκαίρι 2006) είχε αφιέρωμα στην ποίηση του Γιώργη Παυλόπουλου

Ο Γ. Παυλόπουλος με τον Γ. Σεφέρη. Ο Σεφέρης είχε εκφράσει την εκτίμησή του για τον νέο ποιητή.

Ο Σεφέρης είχε πει για την ποίηση του Παυλόπουλου: «M’ ενδιαφέρει η ποίηση του Γ.Π. γιατί είναι αποτελεσματική χωρίς ψιμύθια. Λέγοντας ψιμύθια, εννοώ χωρίς γλωσσικούς κορδακισμούς, που συνήθως είναι επιφανειακά σχήματα χωρίς ν’ αγγίζουν τίποτα στο βάθος-και η ποίηση είναι, αν μπορώ να πω, έκφραση βάθους».

Αποσπάσματα από την τελευταία συντέτευξη του Γ. Παυλόπουλου
 (βλ. Συνέντευξη του Γ. Παυλόπουλου στην Λ. Σ. Αρμυριώτη, περ. Ύφος, 7-01-08)

“…Το ποίημα αυτό (εννοεί Τα αντικλείδια) προσφέρεται για πολλές εκδοχές και όσες περισσότερες είναι αυτές, τόσο πιο καλό είναι το ποίημα. Εγώ ποτέ δεν αναλύω. Αφήνω την περαιτέρω έρευνα για τον αναγνώστη…
Ο ποιητής το παραδίδει όμως στον αναγνώστη σκοπεύοντας ότι θα βρει περισσότερα νοήματα. 
Οι εκδοχές αφορούν στον αναγνώστη. Κάθε ένας, μπορεί να έχει τη δική του εκδοχή, να το προσεγγίσει με τη δική του συγκίνηση, γι αυτό οι αναλύσεις των ποιημάτων δεν ευστοχούν πάντοτε, δεν μπορείς να πεις, αυτό λέει αυτό το ποίημα…”

“… Ο καθένας ποιητής δουλεύει όπως μπορεί….Μπορεί άλλοι να είναι πολυγραφότατοι. Άλλοι δεν έχουν αυτό τον ρυθμό. Αυτό δεν σημαίνει ότι η ποιότητα κρίνεται από τον χρόνο εκδόσεως μιας Συλλογής. Μπορεί σε μια νύχτα να φτιάξεις ένα αριστούργημα. Μπορεί να περάσουν και δέκα χρόνια. Γιατί κοιτάτε, τα ποιήματα δεν πέφτουν απ' τον ουρανό! Δουλεύονται μέσα μας χρόνια και χρόνια... Κι έρχεται κάποια στιγμή που νιώθεις την ανάγκη να εκφράσεις αυτό που σε βασανίζει και θέλει να βγει από μέσα σου…Οι παιδικές μας εντυπώσεις ακόμα μπορεί να δουλεύονται μέσα μας χρόνια και χρόνια και να καταλήξουν σ' ένα ποίημα…”

“… Η ποίηση είναι βιωματική, δεν μπορούμε να γράψουμε με αοριστίες. Η ουσιαστική ποίηση είναι βίωμα. Είναι κάτι που θα το ζήσεις και μετά θα το μεταπλάσεις σε ποιητική έκφραση. Όλη η ποίηση είναι βιωματική…”

"Ερώτηση: Σουρεαλιστική -είναι λίγο- η ποίηση σας;Απάντηση: Καθόλου! (με αγανάκτηση)”.

“…Εμείς βιώσαμε πολύ σκοτεινές περιόδους της νεώτερης ιστορίας μας, τις οποίες νιώσαμε στο πετσί μας. Ο πόλεμος, η κατοχή, ο εμφύλιος, η μετεμφυλιακή εποχή και τελικά, ύστερα από την προσδοκία για ένα καλύτερο κόσμο, βρισκόμαστε μπροστά σε μια απαίσια δικτατορία ηλιθίων ανθρώπων. Η χώρα μας ευτελίστηκε παγκοσμίως, έγινε κι ένα μέγα έγκλημα -ο διαμελισμός της Κύπρου. Κι όλα αυτά εμείς τα ζήσαμε όπως σας είπα στο πετσί μας, μας έχουν σφραγίσει. Και θέλω να καταλήξω πως τα βιώματα περνάνε και στην ποίηση. Δεν μπορείς να μείνεις αδιάφορος, γιατί όλα αυτά είναι μέσα σου και σε βασανίζουν και κάπου θέλεις να τα εκφράσεις…”

“…Ξέρετε στην τέχνη προσπαθούμε να αποσβήσουμε τον εαυτό μας, το πρόσωπο μας, δεν πρέπει καν να φαίνεται. Να σας πω κάτι απλό. Αν καθίσω και γράψω μια προσωπική μου ιστορία -ας πούμε μια ερωτική απογοήτευση- εκατομμύρια ερωτικές απογοητεύσεις, ποιον ενδιαφέρει αυτό; Όμως αν γράψω μ' έναν τέτοιο τρόπο που ο αναγνώστης να πει: "σα να το 'χω ζήσει αυτό, σα να είναι δική μου υπόθεση..." το καταλάβατε; Πρέπει να σβήσουμε το πρόσωπο μας μεσ' στο έργο μας. Μόνο τότε μπορούμε να φτιάξουμε κάτι. Αν καθίσουμε και χτυπιόμαστε και κλαίμε με τα προσωπικά μας συναισθήματα δεν πρόκειται να φτιάξουμε τίποτα…”.

“…Δεν μπορώ να διδάξω την ποίηση. Δεν ξέρω τι είναι η ποίηση, κι αυτό εκφράζω με "Τα αντικλείδια"...Δεν υπάρχει ορισμός της ποίησης…”

Δημοσιογράφος: “Δυστυχώς όμως η ποίηση δεν έχει την ανάλογη υποδοχή, Ιδίως στους νέους.” Ποιητής: “Σ' αυτό δεν φταίει η ποίηση…Είναι ζήτημα παιδείας, και σε καιρούς παρακμιακούς η ποίηση δεν έχει προσβάσεις στο αναγνωστικό κοινό. Και η εποχή μας είναι μια εποχή παρακμής...”.

Για το ρόλο του ποιητή: “O ποιητής δεν μπορεί ν' ανατρέψει τίποτα. Απλώς γράφει τα ποιήματα του. Δεν μπορεί να ανατρέψει τα πράγματα του κόσμου. Αυτό έχει φανεί μέσα στους αιώνες. Εάν ανέτρεπε η ποίηση αυτά που δεν είναι καλά για τον άνθρωπο, δηλ. ο πόλεμος, μετά την Ιλιάδα δεν έπρεπε να γίνεται πόλεμος. Ο Όμηρος μας είπε τη φρίκη του πολέμου, τα πάθη των ανθρώπων μέσ' στον πόλεμο, όλα αυτά μας τα είπε, αλλά ο άνθρωπος δεν έβαλε μυαλό. Επίσης χρειάζεται πίστη. Αν δεν πιστεύεις στον κόσμο, στο αύριο, γιατί ν' ασχολείσαι; O ποιητής είναι αφοσιωμένος στη ζωή. Είτε η ζωή είναι έτσι ή αλλιώς, είναι αφοσιωμένος. Διότι είναι πλάσμα αγάπης ο ποιητής. Δεν μπορεί να γράψει αν δεν αγαπήσει τη Φύση, τους Συνανθρώπους του, τη Ζωή την ίδια. Τα ποιήματα δεν γράφονται με μίσος. Μπορεί να εκφράσουν το μίσος πολλές φορές, αλλά δεν γράφονται με μίσος αλλά με αγάπη και με πίστη στον άνθρωπο…”.

“…Δεν ξέρω αν οι αναγνώστες μπορούν να λυτρωθούν με την ποίηση, αλλά μπορούν να συγκινηθούν και να μαγευτούν και να προσεγγίσουν μια Αλήθεια μέσα από έναν ποιητή. Οι ποιητές είναι δυστυχισμένα πλάσματα που παλεύουν μέρα νύχτα να εκφράσουν το ανέκφραστο και το πιο δύσκολο…” Όταν εσείς κοιμόσαστε τη νύχτα ωραία, εγώ αγρυπνούσα. Όταν οι άλλοι κοιμούνται στο κρεβατάκι τους, ή κάνουν τη ζωή τους, οι ποιητές αγρυπνούν και χτυπιόνται να εκφράσουν κάτι που υπάρχει μέσα τους και αφορά όλους μας.

“…Δεν υπάρχει αυτοσκοπός στην ποίηση. Δε λες ότι δουλεύω για να σώσω την ανθρωπότητα κλπ. Αλλά, δεν μπορώ να κάνω αλλιώς παρά να εκφραστώ. Τώρα άλλο πράγμα είναι, αν έχεις τη δύναμη, αν είσαι ισχυρός να εκφράσεις αυτά τα πράγματα…”

 Επίσης, σε μια παλαιότερη συνέντευξη για την ποίηση, ο Γ. Παυλόπουλος έχει πει 
(βλ. «Ο Γιώργης Παυλόπουλος  μιλάει για την ποίηση και το έργο του», περ. Γράμματα και Τέχνες, τεύχ. 83, Φεβρ.-Μάιος 1998, σ. 24-26)

«...H ποιητική δημιουργία είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μια υπέρτατη δοκιμασία, παλεύοντας στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου να φθάσεις στην αλήθεια της τέχνης σου. Η στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως η στιγμή κάθε ευτυχίας. Γρήγορα ξαναρχίζεις πέφτοντας πάλι στην ίδια κατάσταση...

...Τα πράγματα που αγγίζουν σε βάθος τη ζωή μας, όπως η Ποίηση, μπορεί να ειπωθούν μονάχα μέσα από τις προσωπικές μας εμπειρίες. Δεν ορίζονται μέσα από θεωρίες και αφηρημένες έννοιες. Νομίζω πως δεν υπάρχει κανένας ορισμός για την Ποίηση. Ωστόσο ας μου επιτραπεί να την φαντάζομαι και να την ονειρεύομαι σαν μια πόρτα ανοιχτή...»

Τέλος, παραθέτω ένα απόσπασμα από ομιλία του Γ. Παυλόπουλου με θέμα την ποίηση.

"Αν ένα πουλί μπορούσε να πει με ακρίβεια τι τραγουδάει, γιατί τραγουδάει, και τι είναι αυτό που το κάνει να τραγουδάει, δεν θα τραγούδαγε.

 Κυρίες και Κύριοι, Φίλες και Φίλοι,

Παραλλάζοντας αυτή τη σημείωση του Πωλ Βαλερύ, η οποία παραπέμπει αμέσως στον Ποιητή και στην Ποίηση, θα λέγαμε: "Αν ένας ποιητής μπορούσε να πει με ακρίβεια τι γράφει, γιατί γράφει και τι είναι αυτό που τον κάνει να γράφει, δεν θα έγραφε". Κι εγώ τώρα δεν ξέρω να σας πω τι είναι Ποίηση και γιατί γράφω ποιήματα. Πολύ περισσότερο δεν ξέρω να σας πω σε τι μας βοηθάει η Ποίηση και ποιος είναι ο σκοπός της. Το μόνο που ξέρω είναι πως ο Ποιητής ήταν πάντα ένας αφοσιωμένος της Ζωής…Τη μυστήρια αγάπη του για τη Ζωή δεν έχει άλλο τρόπο να την εκφράσει: γράφει ποιήματα. Νομίζω ότι προσπαθεί να εκφράσει κυρίως αυτό που κρύβει η ζωή. 'Οπως ο έρωτας κρύβει αυτό που μας κάνει ερωτευμένους.

Η Ποίηση λοιπόν είναι πράξη ερωτική; 'Η μήπως πράξη απόγνωσης; 'Η μήπως και τα δύο; Πράξη ερωτική και συνάμα πράξη απόγνωσης. Για την ποιητική πράξη έχουν γραφτεί πολλά και διάφορα. Και από τους ιδιους τους τεχνίτες και από τους θεωρητικούς. Πολλές φορές οι Ποιητές προσπάθησαν να διατυπώσουν τον ανύπαρκτο ορισμό της Ποίησης, σα να κοίταζαν σ' έναν καθρέφτη όπου δεν έβλεπαν το πρόσωπό τους, αλλά το απόλυτο κενό…”

Διαβάστηκε από τον ίδιο τον ποιητή Γιώργη Παυλόπουλο στην εκδήλωση του περιοδικού "Γράμματα και Τέχνες" που έγινε προς τιμήν του στο "Σπίτι της Κύπρου" στις 8/12/1997. Αναδημοσιεύεται από το τεύχος 83 του περιοδικού "Γράμματα και Τέχνες" ( Φεβρουάριος - Μάρτιος 1998 ).

Για τον Γιώργη Παυλόπουλο, 

βλ.  http://www.ekebi.gr και http://www.poiein.gr/archives/361/index.html (όπου ανθολογούνται αρκετά αντιπροσωπευτικά ποιήματα του Παυλόπουλου).