Άννα Αγγελοπούλου: Τα Πάθη του Χριστού στη βυζαντινή αγιογραφία: Θεοφάνης ο Κρης

Το Πάσχα στην Κρητική Σχολή αγιογραφίας: Τα Πάθη του Χριστού δια χειρός Θεοφάνους

Μετά την πτώση της αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης στους Οθωμανούς (1453), κατά τη διάρκεια του 15ου-16ου αιώνα στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη (θα περάσει στην εξουσία των Οθωμανών το 1669) ένας σημαντικός αριθμός ζωγράφων επιδίδονται στη δημιουργία αγιογραφιών, συνεχίζοντας και διατηρώντας τη βυζαντινή παράδοση. Η ανάπτυξη αστικών κέντρων στο νησί με διάφορες οικονομικές και πολιτιστικές δραστηριότητες και η Βενετική κυριαρχία ευνοούν την ανάπτυξη καλλιτεχνικών εργαστηρίων και συντεχνιών ζωγράφων που παράγουν έργα με κοινά χαρακτηριστικά ως προς την τεχνοτροπία. Στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα φαίνεται ότι διαμορφώνεται η λεγόμενη Κρητική Σχολή στην αγιογραφία (εικονογραφία-τοιχογραφία) με κύριο εκφραστή, φορέα και συντελεστή τον αγιογράφο που είναι γνωστός με το όνομα Θεοφάνης ο Κρης.

Η τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής έχει βέβαια τις ρίζες της στη βυζαντινή παράδοση της Κωνσταντινούπολης, ιδιαίτερα στην καλλιτεχνική παράδοση της ζωγραφικής των Παλαιολόγων. Ωστόσο, οι Κρητικοί καλλιτέχνες του 16ου αιώνα δεν μιμούνται δουλικά ούτε αντιγράφουν τα παλαιότερα πρότυπα, αλλά ανασυνθέτουν δημιουργικά στοιχεία της παράδοσης με τις νέες καλλιτεχνικές θεωρίες του 16ου-17ου αιώνα. Το έργο των ζωγράφων της Κρητικής Σχολής επηρεάσε σημαντικά την αγιογραφία των Ορθοδόξων της Ανατολής. Αυτή την περίοδο παρατηρείται έξοδος των Κρητικών ζωγράφων από το νησί τους προς τις ελληνικές ηπειρωτικές χώρες όπου καλούνται κυρίως να διακοσμήσουν με τα έργα τους διάφορες μονές.

Αυτό σημαίνει ότι το έργο των καλλιτεχνών της Κρητικής Σχολής ήταν γνωστό και αναγνωρισμένο. Ιδιαίτερα, πολύ μεγάλη επιρροή είχε το έργο του Θεοφάνους, ο οποίος το 1527 προσκλήθηκε να διακοσμήσει το καθολικό της Μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα. Ο Θεοφάνης προέρχεται από τον καλλιτεχνικό κύκλο του Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) και, για να προσκληθεί στα Μετέωρα, φαίνεται ότι η φήμη του είχε διαδοθεί και έξω από την Κρήτη. Η ζωγραφική στη μονή του Αγ. Νικολάου του Αναπαυσά θεωρείται νεανικό έργο του Θεοφάνους. Στα Μετέωρα ο Θεοφάνης υπογράφει τα έργα του με τον παρακάτω τρόπο: "Χειρ Θεοφάνη μοναχού του εν τη Κρήτη Στρελίτζας".

Σας παρουσιάζω κάποια από τα νεανικά έργα του Θεοφάνους που προέρχονται από τη μονή του Αγ. Νικολάου των Μετεώρων. Ας ξεκινήσω με την απεικόνιση της "Βαϊοφόρου", αφού σήμερα είναι Κυριακή των Βαΐων.

Θεοφάνης ο Κρης, Η Βαΐοφόρος. Μονή Αγ. Νικολάου-Μετέωρα.

Θεοφάνης ο Κρης, Η απόνιψις του Πιλάτου. Μονή Αγ. Νικολάου-Μετέωρα.

Θεοφάνης ο Κρης, Η Μαστίγωσις. Μονή Αγ. Νικολάου-Μετέωρα.

Θεοφάνης ο Κρης, Ο Χριστός ελκόμενος. Μονή Αγ. Νικολάου-Μετέωρα.

Η Μονή Αγ. Νικολάου στο βράχο του Αναπαυσά στα Μετέωρα όπου βρίσκονται νεανικά έργα του Θεοφάνους από την Κρήτη.

Από τα 1535 ως το 1558 (το 1559 επανέρχεται στο Χάνδακα της Κρήτης) ο Θεοφάνης ο Κρης βρίσκεται στο Άγιον Όρος ως μοναχός της Αγ. Λαύρας μαζί με τους δύο γιους του, τον Συμεών και τον Νεόφυτο-Νίφωνα, που μαθητεύουν κοντά του για να γίνουν και αυτοί ζωγράφοι. Στο Άγιον Όρος θα εικονογραφήσει σημαντικά έργα σε διάφορες μονές. Το 1545-46 με τη βοήθεια του γιου του Συμεών ζωγραφίζει στη Μονή του Σταυρονικήτα τις τοιχογραφίες του καθολικού της μονής με θέμα τα Άγια Πάθη του Χριστού.

Θεοφάνης ο Κρης, Ο Μυστικός Δείπνος. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Η ταπείνωση του Δασκάλου μπροστά στους μαθητές του. Ο Χριστός νίπτει τα πόδια τους.

Θεοφάνης ο Κρης, Ο Νιπτήρ. Μονή Σταυρονικήτα -Άγιον Όρος.

Ο Δάσκαλος προσεύχεται στον κήπο της Γεσθημανής, γνωρίζοντας και περιμένοντας την προδοσία. Η παρουσία των μαθητών του δεν μπορεί να αλαφρώσει τον πόνο της ψυχής του.