Μάτση Χατζηλαζάρου: μία ποιήτρια του ελληνικού υπερρεαλισμού

Μάτση Χατζηλαζάρου (1914-1987): η Ελληνίδα ποιήτρια του υπερρεαλισμού

    Η Μάτση Χατζηλαζάρου (το πλήρες όνομά της ήταν Μαρία Λουκία) γεννήθηκε το 1914 στη Θεσσαλονίκη σε μία από τις πιο εύπορες και αριστοκρατικές οικογένειας της τότε πρόσφατα ενσωματωμένης στο ελληνικό κράτος πόλης. Η οικογένειά της είχε σχέσεις με τους πλούσιους Εβραίους έμπορους της Θεσσαλονίκης, Μοδιάνο και Αλλατίνη. Ο παππούς της Περικλής Χατζηλαζάρου, ισχυρός παράγων της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της πόλης με σημαντικές επιχειρηματικές δραστηριότητες, είχε παντρευτεί Αμερικανίδα και διετέλεσε από το 1870 έως το 1908 υποπρόξενος των ΗΠΑ στη Θεσσαλονίκη, ενώ στη συνέχεια ανέλαβε ως πρόξενος ο γιος του Κλέων, ο πατέρας της Μάτσης. Ο Κλέων, ο οποίος είχε σπουδάσει νομικά στη Γερμανία και τις ΗΠΑ, ήταν ανώτερο στέλεχος της Τράπεζας της Ανατολής και πρέπει να είχε υποστηρίξει οικονομικά το ελληνικό προξενείο της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης ο διάδοχος του ελληνικού θρόνου Κωνσταντίνος κατέλυσε στο αρχοντικό της οικογένειας Χατζηλαζάρου που βρισκόταν στην συνοικία των Εξοχών ή των Πύργων, στην ανατολική πλευρά της πόλης όπου είχαν ανεγερθεί νεοκλασικά κτίρια από εύπορους Θεσσαλονικείς.

Η λεωφόρος Εξοχών στη Θεσσαλονίκη αμέσως μετά την ενσωμάτωση της πόλης στην Ελλάδα. Ονομάστηκε Λεωφόρος Βασιλ. Όλγας.

Η Λεωφόρος Βασιλίσσης Όλγας. Εδώ βρισκόταν το αρχοντικό της οικογένειας Χατζηλαζάρου. Από μία πολυεθνική πόλη της άλλοτε Οθωμανικής αυτοκρατορίας η Μάτση θα βρεθεί στην Αθήνα, την πρωτεύουσα του εθνικού ελληνικού κράτους και στη συνέχεια στο Παρίσι, στο κέντρο της πρωτοπορίας.

    Η διασύνδεση της οικογένειας Χατζηλαζάρου με τη βασιλική οικογένεια της Ελλάδας πιστοποιείται και από το γεγονός ότι ο νονός της Μαρίας Λουκίας, δηλαδή της Μάτσης, του δεύτερου παιδιού του Κλέωνα και της Βιργινίας Χατζηλαζάρου, ήταν ο Κωνσταντίνος. Όταν στις 18-03-1913 δολοφονήθηκε ο βασιλιάς Γεώργιος στη Θεσσαλονίκη, η σορός του μεταφέρθηκε στην ισόγεια αίθουσα του μεγάρου Χατζηλαζάρου για λαϊκό προσκύνημα.

Φωτογραφία της εποχής που απεικονίζει το σημείο δολοφονίας του βασιλιά Γεωργίου Α στη Θεσσαλονίκη.

    

  Κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου, το 1917, ο πατέρας της Μάτσης αναγκάζεται, λόγω των φιλοβασιλικών φρονημάτων, να διαφύγει μαζί με την οικογένειά του στη Νότιο Γαλλία και την Ιταλία, επειδή στη Θεσσαλονίκη είχε εγκατασταθεί η κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας με πρωθυπουργό τον Ελευθ. Βενιζέλο που είχε έρθει σε ρήξη με τον βασιλιά Κωνσταντίνο. Η οικογένεια Χατζηλαζάρου επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη με τη λήξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου (τέλη του 1918), για να ξαναφύγει οριστικά το 1920-21 και να εγκατασταθεί στην Αθήνα. 

   Κατά τη δεκαετία του 1920 η Μάτση ταξιδεύει συχνά μαζί με την οικογένειά της στο εξωτερικό, ενώ κατά τη συνήθη τακτική των εύπορων οικογενειών, αρχίζει μαθήματα κατ᾽οίκον, τα οποία όμως σταμάτησε λόγω της οικονομικής καταστροφής του πατέρα της. Το 1931, η δεκαοκτάχρονη Μάτση παντρεύεται τον αδελφό μίας φίλης της, τον Καρλ Σούρμαν, βαυαρικής καταγωγής, με τον οποίο χωρίζει πέντε χρόνια αργότερα. Το 1934 πεθαίνουν οι ξεπεσμένοι οικονομικά γονείς της, που φαίνεται ότι ήταν και οι δύο εξαρτημένοι από τη μορφίνη. Η Μάτση την περίοδο εκείνη εργαζόταν στο Κατάστημα "Λαϊκές Τέχνες" του Καραπάνου όπου σύναψε βαθιά φιλία με τη διευθύντρια του καταστήματος Εριφύλη Καρτάλη.

   

Η Μάτση Χατζηλαζάρου με φίλες της στην εξοχή (δεκαετία του 1930).

     Το 1937 παντρεύεται με τον αρχιτέκτονα κήπων και γεωπόνο Σπ. Τσαούση, αλλά ένα χρόνο αργότερα χωρίζει. Η Μάτση, προσπαθώντας να αντιμετωπίσει τη συναισθηματική αστάθεια, που, ίσως οφείλεται στο θάνατο των γονιών της, κυρίως του πατέρα της με τον οποίο ήταν στενά συνδεδεμένη, καταφεύγει στη νέα επιστήμη που μόλις είχε γίνει γνωστή στην Ελλάδα, την ψυχανάλυση. Τότε φαίνεται ότι γνωρίζει τον ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο, έναν από τους πρώτους Έλληνες που άσκησαν την ψυχανάλυση στην Αθήνα. 

Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975): Ήταν γόνος παλιάς εφοπλιστικής οικογένειας, γεγονός που του έδωσε τη δυνατότητα να ταξιδέψει και να σπουδάσει στην Ευρώπη.  Κατά τη διάρκεια των σπουδών του τη δεκαετία του 1920 ήλθε σε επαφή με τα κινήματα της πρωτοπορίας του μοντερνισμού. Πιο συγκεκριμένα, γνώρισε την ψυχανάλυση και το κίνημα του υπερρεαλισμού, όταν μετά από τις σπουδές του στη Λωζάνη και το Λονδίνο, πηγαίνει στο Παρίσι (1926) όπου θα συνδεθεί με τον κύκλο των υπερρεαλιστών και ιδιαίτερα τον ποιητή Αντρέ Μπρετόν. Ο Εμπειρίκος, επιστρέφοντας από το Παρίσι στην Αθήνα, θα παρουσιάσει στο τότε μάλλον έκπληκτο και αμήχανο ελληνικό κοινό το κίνημα του υπερρεαλισμού αλλά και την εφαρμογή της ψυχανάλυσης, ασκώντας ο ίδιος το επάγγελμα του ψυχαναλυτή, παρά το ότι δεν διέθετε δίπλωμα γιατρού.

   Στα 1939-1940, λίγο πριν την έναρξη του πολέμου, η σχέση της Μάτσης Χατζηλαζάρου με τον ποιητή και ψυχαναλυτή Ανδρέα Εμπειρίκο οδηγεί σε γάμο. Φαίνεται ότι και οι δύο γόνοι μεγαλοαστικών οικογενειών της ελληνικής διασποράς αλληλογοητεύθηκαν. Από τα κείμενά τους αντιλαμβανόμαστε ότι έζησαν έναν ισχυρό έρωτα. Το ταξίδι του μέλιτος έγινε στο Ναύπλιο από όπου διασώζονται φωτογραφίες των δύο ερωτευμένων. Τόσο η Μάτση όσο και ο Εμπειρίκος αγαπούσαν τη φωτογραφία και τους άρεσε να φωτογραφίζουν και να φωτογραφίζονται. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι αργότερα ο Εμπειρίκος ασχολήθηκε με την τέχνη της φωτογραφίας.

Μία από τις πιο γνωστές φωτογραφίες που απεικονίζεται η Μάτση στο μπαλκόνι του ξενοδοχείου όπου το ζευγάρι έμενε στο Ναύπλιο. Η φωτογραφία τραβήχτηκε από τον Εμπειρίκο.

Η πιο ωραία φωτογραφία της Μάτσης στο μπαλκόνι του ξενοδοχείου όπου το ζευγάρι έμενε στο Ναύπλιο. Η φωτογραφία τραβήχτηκε από τον Εμπειρίκο.

Μία ακόμα φωτογραφία της Μάτσης στο ξενοδοχείο του Ναυπλίου, τραβηγμένη από τον Εμπειρίκο. Φωτογραφία του Ανδρέα Εμπειρίκου, τραβηγμένη από τη Μάτση. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος σε πιθάρι. Μία υπερρεαλιστική φωτογραφία τραβηγμένη από τη Μάτση.     Ο Ανδρέας Εμπειρίκος μύησε τη Μάτση στο μαγικό κόσμο της ποίησης και γενικά της τέχνης του υπερρεαλισμού. Στο σπίτι του διοργάνωνε εκθέσεις Γάλλων υπερρεαλιστών ζωγράφων, συγκεντρώνονταν νεαροί ποιητές και καλλιτέχνες, διάβαζαν ποιήματα και κείμενα για την τέχνη, συζητούσαν...Στα χρόνια της Κατοχής η Μάτση με τον Εμπειρίκο συνεχίζουν να κινούνται στα καλλιτεχνικά στέκια της εποχής και να διοργανώνουν συναντήσεις με νεωτερικούς λογοτέχνες και διανοούμενους. Στο σπίτι του Εμπειρίκου κάθε Πέμπτη βράδυ συγκεντρώνονται και συζητούν για την τέχνη ο Γκάτσος, ο Τ. Παπατσώνης, ο Νάνος Βαλαωρίτης, ο Εγγονόπουλος, ο Ελύτης, ο Κακναβάτος, ο Παπαδίτσας, ο Κατσίμπαλης και πολλοί άλλοι. Επίσης, κατά τη διάρκεια της Κατοχής η Μάτση,  μαζί πάντα με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, βοήθησε τον Γιώργο Καρτάλη, ηγετικό στέλεχος της αντιστασιακής οργάνωσης ΕΚΚΑ, παρέχοντάς του καταφύγιο.     Η Μάτση γνωρίζει συναρπαστικές εμπειρίες και φαίνεται να βιώνει έντονες συγκινήσεις.  Στον υπερρεαλισμό βρίσκει αυτό που αναζητούσε στη μέχρι τότε άστατη πορεία της, την αληθινή ουσία της ζωής πέρα από τις συμβάσεις της λογικής και τις αναστολές κάθε είδους. Αρχίζει να πειραματίζεται με την αυτόματη γραφή, να κρατά σημειώσεις και να τολμά ποιητικές δοκιμές. Ζει έντονα στον κόσμο ενός ποιητή, συναναστρέφεται  με ποιητές, δεν κινείται μόνο στο χώρο της ποίησης, αλλά αρχίζει και η ίδια να αισθάνεται έντονα την επιθυμία για ποιητική δημιουργία. Το 1944 εμφανίζεται στη λογοτεχνία με την υπερρεαλιστική ποιητική συλλογή Μάης, Ιούνης και Νοέμβρης, την οποία υπογράφει  ως Μάτση Ανδρέου. Περιέχει 18 άτιτλα ποιήματα, αφιερωμένα Στον Ανδρέα. Μία υπερρεαλιστική "πόζα" της Μάτσης, τραβηγμένη από τον Εμπειρίκο.    Αναρωτιόμαστε εάν με την αφιέρωσή της εννοεί τον Ανδρέα Εμπειρίκο ή το νέο της έρωτα, έναν επίσης ποιητή, τον Ανδρέα Καμπά, ή μήπως τα αφιερώνει και στους δύο. H Μάτση γνώρισε και ερωτεύτηκε τον, κατά πέντε χρόνια νεότερό της, ποιητή Ανδρέα Καμπά το 1943.  Εγκαταλείπει το άνετο σπίτι του Εμπειρίκου και αποφασίζει να συζήσει σ᾽ ένα υπόγειο με το νέο της έρωτα, αδιαφορώντας για τις υλικές στερήσεις και την οικονομική ανέχεια. Ο Εμπειρίκος θα στηρίξει τις επιλογές της και θα συνεχίσει να τη βοηθά όποτε του το ζητούσε.    Το 1946, δύο χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, η Μάτση παίρνει επίσημα διαζύγιο από τον Ανδρέα Εμπειρίκο (είναι το τρίτο διαζύγιο) και φεύγει μαζί με τον Ανδρέα Καμπά και άλλους Έλληνες διανοοούμενους, λόγιους, ποιητές και καλλιτέχνες για να σπουδάσει στο Παρίσι με υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου. Ο Εμπειρίκος τη βοηθά να εξασφαλίσει την υποτροφία με συστατικές επιστολές. Στο Παρίσι, όμως, δε θα συνεχίσει τη ζωή της μαζί με τον Καμπά. Θα συναντήσει και θα ερωτευτεί έναν Ισπανό κυβιστή ζωγράφο, ανεψιό του Πάμπλο Πικάσο, τον Ξαβιέρ Βιλατό με τον οποίο θα συζήσει οκτώ περίπου χρόνια (έως το 1954). Χάρη στο Βιλατό, η Μάτση θα έχει την ευκαιρία να κινηθεί στους καλλιτεχνικούς κύκλους της πρωτοπορίας στο Παρίσι και να γνωρίσει από κοντά τον Πικάσο. Η Μάτση με τη γάτα της Γριγρία. Ξυλογραφία του Βιλατό. Mία πολύ γνωστή φωτογραφία του 1948 από το διάσημο φωτογράφο Fr. Capra. Απεικονίζει τον Π. Πικάσο στη παραλία να κρατά την ομπρέλλα στην τότε σύντροφό του,  Frαnçoise Gilot. Πίσω στο βάθος διακρίνεται ο ανεψιός του Πικάσο, ο Βιλατό. Η Μάτση είχε στενή σχέση με τη Gilot και διατηρούσε αλληλογραφία μαζί της, όπως φαίνεται από τα γράμματα που διασώθηκαν.     Στο Παρίσι η Μάτση δημοσιεύει ποιήματα και μεταφράσεις σε λογοτεχνικά περιοδικά. Το 1954 χωρίζει με τον Βιλατό με τον οποίο, όμως, διατηρεί πολύ στενή φιλική σχέση ως το τέλος της ζωής της, ακόμα και όταν αυτός παντρεύτηκε και έκανε οικογένεια. Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα (1957-1958) φαίνεται ότι η Μάτση συνδέθηκε και με το γνωστό φιλόσοφο Κορνήλιο Καστοριάδη. Η Μάτση με τον Καστοριάδη στο Παρίσι.     Το 1949 εκδίδει στο Παρίσι την ποιητική συλλογή Cinq Fois (5 Φορές) που περιέχει πέντε ποιήματα με ξυλογραφίες του Ξ. Βιλατό. Τα ποιήματά της προκαλούν ιδιαίτερη εντύπωση στους ελληνικούς ποιητικούς κύκλους της πρωτοπορίας, ενώ γίνεται και μία εκπομπή στο ελληνικό ραδιόφωνο για το έργο της. Το 1951 εκδίδεται στην Αθήνα η συλλογή της Κρυφοχώρι, η οποία επίσης κοσμείται με ξυλογραφίες του Βιλατό. Την ίδια περίοδο αρχίζει και η ενασχόλησή της με μεταφράσεις αρχαίας ελληνικής (π.χ. Πίνδαρος) αλλά και δημοτικής ποίησης στα γαλλικά. Το 1954 εκδίδει στο Παρίσι τη συλλογή La Frange des Mots (Τα λόγια έχουν κρόσια), αφιερωμένη στο Βιλατό, με τον οποίο, όπως ήδη αναφέραμε χωρίζει αλλά διατηρεί φιλική σχέση μαζί του.    Το 1958 η Μάτση επέστρεψε στην Αθήνα και ως το 1964 εργάστηκε στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού. Στη συνέχεια ξαναγυρίσε στο Παρίσι, όπου δούλεψε στο εκεί κατάστημα του οίκου Βαράγκη. Από το 1973 και ως το τέλος της ζωής της, το 1987 έζησε μάλλον μόνη και απομονωμένη στην Αθήνα και εργάστηκε στην υπηρεσία δημοσίων σχέσεων της Εμπορικής Τράπεζας. Το 1979 επανεμφανίζεται με τη συλλογή Έρως Μελαχρινός που την κοσμεί μία ξυλογραφία του Βιλατό. Στη συλλογή συγκεντρώνει τα ποιήματα προηγούμενων συλλογών και 20 ποιήματα της ενότητας Εκεί-πέρα εδώ, γραμμένα αρχικά στα γαλλικά, τα οποία δεν είχε δημοσιεύσει. Η Μάτση στέλνει με αφιέρωση ένα αντίτυπο του βιβλίου στο Μάνο Χατζιδάκι. Αυτός, ενθουσιασμένος και συγκινημένος από τον ποιητικό της λόγο,  διαβάζει στην εκπομπή του στο Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας απόσπασμα από το βιβλίο της, ένα κείμενο που θα συμπεριλάβει και στον τόμο Τα σχόλια του Τρίτου, μια νεοελληνική μυθολογία. Ο Χατζιδάκις θα γράψει και ένα κείμενο για τη Μάτση Χατζηλαζάρου στο περιοδικό Αντί, όταν αυτή πέθανε το 1987. Γνώριζε τη Μάτση από την περίοδο της Κατοχής, τότε που αυτή ήταν ερωτευμένη με τον Ανδρέα Καμπά. Ο Χατζιδάκις γράφει για τη Μάτση εκείνης της εποχής: "...Σαν ήμουν πολύ νέος, τη ζούσα από μακριά. Ήταν φίλη του φίλου μου Ανδρέα Καμπά. Και ήταν απλησίαστη. Ένα αληθινό ερωτικό όνειρο, έτσι καθώς γελούσε, γέρνοντας το κεφάλι της στον ώμο του Ανδρέα. Πάντα ξεχνούσε τ᾽όνομά μου. Δεν ήμουν μέσα στην τροχιά της. Μα εγώ τη ζούσα από μακριά κι επαναλάμβανα τους στίχους της, την ώρα που επέστρεφα το βράδυ σπίτι μου..."     Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 η Μάτση συνεχίζει να δημοσιεύει ποιήματα σε λογοτεχνικά περιοδικά και ανθολογίες. Το 1985, δύο χρόνια πριν από το θάνατό της, δημοσιεύει τη δίγλωσση συλλογή Το δίχως άλλο. Αντίστροφη αφιέρωση-Dédicace à rebours που περιλαμβάνει τα πέντε παλιά ποιητικά κείμενά της μεταγραμμένα στα ελληνικά και τα νέα ποιήματα Αντίστροφη αφιέρωση και Dédicace à rebours. Λένε ότι στην Αντίστροφη αφιέρωση μιλά για τον Ανδρέα Εμπειρίκο, η επιρροή του οποίου στη ζωή και το ποιητικό της έργο υπήρξε καθοριστική.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία • Αμπατζοπούλου Φραγκίσκη, «Μάτση Χατζηλαζάρου: Το κερδισμένο ποίημα», Αντί351, 17/7/1987, σ.38-41. • Αντωνίου Δ.Ι., «Για τη Μάτση Χατζηλαζάρου», Αντί351, 17/7/1987, σ.33. • Δικταίος Άρης, Αναζητητές προσώπου, σ.171-173. Αθήνα, Φέξης, 1963. • Κακναβάτος Έκτωρ, «Η ποίησή μας είναι η ζωή», Αντί351, 17/7/1987, σ.42-43. • Καραντώνης Ανδρέας, «Μάτσης Ανδρέου: Μάης, Ιούνης και Νοέμβρης», Νέα Γράμματα4, ετ.Β΄, 7/1944, σ.321-322. • Ξύδης Αλέξανδρος, «Μνήμη Μάτσης Χατζηλαζάρου», Αντί351, 17/7/1987, σ.36-37. • Φραντζή Άντεια, «Αντί – δωρο», Αντί351, 17/7/1987, σ.44-46. • Χατζιδάκις Μάνος, «Για τη Μάτση Χατζηλαζάρου - που έφυγε το απόγευμα της Τρίτης στις 16 Ιουνίου του ’87», Αντί351, 17/7/1987, σ.35.

Εργογραφία (επιλεκτική) • Μάης, Ιούνης και Νοέμβρης (με το ψευδώνυμο Μάτση Ανδρέου), Ίκαρος,  Αθήνα, 1944. •Δύο διαφορετικά ποιήματα (με το ψευδώνυμο Μάτση Ανδρέου), περιοδ. Τετράδιο, τχ. 1, Αθήνα 1945.  •Cinq Fois, Guy Lévis Mano, Paris 1949. •Chants Populaires des Grecs (μετάφραση στα γαλλικά ελληνικών δημοτικών τραγουδιών), Guy Lévis Mano, Paris 1951. •Κρυφοχώρι, Τετράδιο, Αθήνα 1951. •La frange des mots, Guy Lévis Mano, Paris 1954. •Αποσπάσματα από τον Πίνδαρο (μετάφραση στα γαλλικά), περ. Mercure de France, Janvier-Avril 1956. • Έρως Μελαχρινός .Αθήνα, Ίκαρος,  Αθήνα 1979. •21 τρίστιχα, περ. Η λέξη, τχ. 11, Ιανουάριος 1982. •7Χ3. Εφτά γραπτά στα ελληνικά-sept textes en français-seven writings in english, Kείμενα, Αθήνα 1984. • 9 του Σεπτέμβρη του 1980, ΑΜΗΤΟΣ, στη μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου, Αθήνα, 1984. • Το δίχως άλλο – Αντίστροφη Αφιέρωση – Dédicace à rebours,  Κείμενα, Αθήνα 1985. • Ποιήματα 1944-1985, Ίκαρος, Αθήνα 1989

Το φωτογραφικό βιογραφικό λεύκωμα-βιβλίο του Χρήστου Δανιήλ που παρουσίαζει τη συναρπαστική ζωή της Μάτσης Χατζηλαζάρου, παραθέτοντας και αρκετά αποσπάσματα από το ποιητικό της έργο.

Χαβιέ Βιλατό, Προσωπογραφία. 1946. Ιδιωτική Συλλογή.

O ζωγράφος Javier Vilato (1921-2000) στο εργαστήριό του. Ο Βιλατό γεννήθηκε στη Βαρκελώνη, αλλά έζησε πολλά χρόνια στο Παρίσι. Πολλά έργα του Βιλατό βρίσκονται σε μεγάλα μουσεία και σε ιδιωτικές συλλογές. Μετά το θάνατο της Μάτσης Χατζηλαζάρου, ο Βιλατό δώρισε προς τιμήν της μνήμης της τρεις πίνακές του σε ελληνικές πινακοθήκες.

Ξ. Βιλατό, Προσωπογραφία της Μάτσης Χατζηλαζάρου. 1951.  Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.

Ακούστε τη Μάτση Χατζηλαζάρου να διαβάζει στίχους από την ποίησή της και δείτε τις υπέροχες φωτογραφίες από το βιβλίο του Χρ. Δανιήλ.

Για λεπτομέρειες σχετικά με τη ζωή και το έργο της Μάτσης Χατζηλαζάρου, βλ. Χρήστος Δανιήλ, ...Ιούς, Μανιούς, ίσως και Aqua Marina. Μάτση Χατζηλαζάρου, η πρώτη Ελληνίδα υπερρεαλίστρια, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2011.

Βλ. επίσης,
http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=611
http://www.translatum.gr/forum/index.php?topic=36865.0
http://matsihatzilazarou.wordpress.com/
http://www.lifo.gr/team/retrolifo/25811
http://www.askart.com/askart/v/javier_vilato/javier_vilato.aspx
http://www.poiein.gr/archives/13129/index.html
http://barcelonacultura.bcn.cat/en/we-inform/barcelona-pays-homage-painter-javier-vilato,-picassos-nephew
http://w3.bcn.es/V01/Serveis/Noticies/V01NoticiesLlistatNoticiesCtl/0,2138,1653_35144087_3_1633937771,00.html?accio=detall&home=HomeBCN&nomtipusMCM=Noticia
http://www.mmca.org.gr/mmst/en/collection.htm?m=1&l=22;254
http://www.arsmagazine.com/news/top/201203091218/picasso-through-the-lens