Άννα Αγγελοπούλου: Φωτογραφίες της Ντόρα Μάαρ για την Γκερνίκα του Πάμπλο Πικάσο

Φωτογραφίζοντας την Γκερνίκα (Guernica). Φωτογραφίες της Ντόρα Μάαρ (Dora Maar)

Κατά τη διάρκεια του Μάιου του 1937, ο ήδη γνωστός Ισπανός ζωγράφος Πάμπλο Πικάσο ζωγράφισε ίσως το διασημότερο αντιπολεμικό έργο της παγκόσμιας τέχνης, την περίφημη Γκερνίκα ή Γκουέρνικα (Guernica). Ο πίνακας ολοκληρώθηκε στις 3 Ιουνίου του 1937 και παρουσιάστηκε στο ισπανικό περίπτερο με το οποίο συμμετείχε η Δημοκρατική Κυβέρνηση της Ισπανίας στη Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι.
Το Φεβρουάριο του 1937 ο Πικάσο ανέλαβε να παρουσιάσει ένα έργο στο ισπανικό περίπτερο και αρχικά σχεδίαζε να συμμετάσχει με έναν πίνακα που θα είχε ως θέμα "ο ζωγράφος και το μοντέλο του στο εργαστήριό του". Για την προετοιμασία του έργου νοίκιασε με τη βοήθεια της φωτογράφου Ντόρα Μάαρ, η οποία ήταν εκείνη την εποχή η ερωτική του σύντροφος, ένα νέο ατελιέ στη οδό Ντε Γκραν Αουγκουστίν στο Παρίσι. Η Ντόρα Μάαρ μάλιστα εγκαταστάθηκε σ´ένα διαμέρισμα δίπλα στο ατελιέ του Πικάσο.

Πάμπλο Πικάσο, Γκερνίκα. 1937. Μουσείο Βασίλισσας Σοφίας. Μαδρίτη.

Η Γκερνίκα του Πικάσο αποτελεί μία κραυγή διαμαρτυρίας εναντίον της φρίκης του πολέμου και καταγγέλλει τις οδυνηρές συνέπειες του πολέμου στον άμαχο πληθυσμό. Ο Πικάσο άρχισε να σχεδιάζει το έργο την 1η Μαΐου του 1937 και το ολοκλήρωσε στις 3 με 4 Ιουνίου. Από τις 11 Μαΐου η Ντόρα Μάαρ επισκεπτόταν καθημερινά το εργαστήριο-ατελιέ του Πικάσο και φωτογράφιζε τον καλλιτέχνη κατά τη διαδικασία δημιουργίας αλλά και την εξέλιξη της μεταμόρφωσης του έργου από την αρχή μέχρι το τέλος του. Το έργο στηρίχθηκε σε προκαταρκτικά σχέδια, το πρώτο από τα οποία έγινε την 1η Μαΐου και το τελευταίο στις 11 Μαΐου. Με βάση αυτά τα αρχικά σχέδια, ο Πικάσο ζωγράφισε το έργο και του έδωσε την τελική μορφή, κάνοντας αλλαγές, προσθέτοντας και αφαιρώντας σχήματα και μορφές. Σταθερές μορφές από την αρχή ήταν ο ταύρος, το άλογο, η μητέρα με το νεκρό παιδί, ενώ πρόσθεσε και το πρόσωπο της γυναίκας που κλαίει, οργισμένη από τον πόνο. Κατά τη διαδικασία δημιουργίας του έργου ο Πικάσο πρόσθεσε επίσης έναν άνδρα που ικετεύει, ένα φωτεινό λαμπτήρα και διάφορα άλλα σχήματα.

H Ντόρα Μάαρ το 1935. Η ερωτική της σχέση με τον Πικάσο ξεκίνησε το 1936 και διατηρήθηκε και κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου.

Η Ντόρα Μάαρ (Παρίσι 1907-Παρίσι 1997), πραγματικό όνομα Ενριέτ Μάρκοβιτς, ήταν φωτογράφος (φωτογράφος μόδας αλλά και φωτογράφος του υπερρεαλισμού), ρεπόρτερ και ζωγράφος. Σπούδασε στο Παρίσι ζωγραφική και φωτογραφία. Συμμετείχε στο κίνημα του γαλλικού υπερρεαλισμού, κινήθηκε στους κύκλους των Γάλλων υπερρεαλιστών (Μπρετόν, Ελυάρ, Ρέι, κλπ.) και συνδέθηκε στενά μαζί τους. Η μητέρα της ήταν Γαλλίδα και ο πατέρας της κροατικής καταγωγής αρχιτέκτονας που ζούσε στο Παρίσι.

Αρχικά ξεκίνησε ως φωτογράφος μόδας, ενώ παράλληλα τραβούσε φωτογραφίες υπό την επιρροή του υπερρεαλισμού. Το 1935 έλαβε μέρος στην Πρώτη Διεθνή Έκθεση των υπερρεαλιστών στην Τενερίφη όπου συμμετείχε και ο Πικάσο.

Ντόρα Μάαρ, Χωρίς τίτλο. 1934. Είναι μία από τις πιο γνωστές υπερρεαλιστικές φωτογραφίες της Ντόρα Μάαρ με ονειρική ατμόσφαιρα που εκπέμπει έντονο ερωτισμό. Ένα γυναικείο χέρι με βαμμένα νύχια αναδύεται μέσα από ένα κοχύλι που βρίσκεται στην άμμο. Το φόντο είναι ουρανός με σύννεφα.

Ντόρα Μάαρ, Χωρίς τίτλο. Γύρω στα 1940. Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φραντσίσκο. Ακόμα μία υπερρεαλιστική φωτογραφία της Ντόρα Μάαρ. Ένα αγόρι κουβαλά στον ώμο του έναν ημίγυμνο άνδρα μέσα σ´ ένα σκοτεινό δωμάτιο δίπλα σε μια σκάλα. Στο βάθος διακρίνεται η θεά Αθηνά με χλαμύδα, περικεφαλαία και δόρυ.

Ο Πάμπλο Πικάσο και η Ντόρα Μάαρ.

Η ερωτική σχέση των δύο καλλιτεχνών γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στο Παρίσι κατά τη διάρκεια και παράλληλα με σημαντικά ιστορικά γεγονότα της εποχής τους, τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Όταν ο Πικάσο ζωγράφισε την Γκερνίκα, είχε ήδη ερωτικό δεσμό με την Ντόρα Μάαρ, η οποία παρακολούθησε από κοντά τη δημιουργία του έργου, σ´ όλες τις φάσεις της εξέλιξης του, και την αποτύπωσε με το φωτογραφικό φακό.

Πηγή έμπνευσης του έργου υπήρξε ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός του Ισπανικού Εμφυλίου πολέμου που συγκίνησε βαθιά όχι μόνο τον Πικάσο, που ήταν Ισπανός, αλλά και την παγκόσμια κοινή γνώμη: η καταστροφή της πόλης των Βάσκων Γκερνίκα, στις 26 Απριλίου 1937, από βομβαρδισμό της αεροπορίας των Ναζί, οι οποίοι ήταν σύμμαχοι του καθεστώτος του Φράνκο. Η είδηση της ολοσχερούς καταστροφής της πόλης και των πολλών θυμάτων από τον άμαχο πληθυσμό είχε μεγάλη απήχηση στη διεθνή κοινή γνώμη που υποστήριζε τον αγώνα των δημοκρατικών δυνάμεων στην Ισπανία.

Φωτογραφία της βομβαρδισμένης πόλης των Βάσκων Γκερνίκα. 26 Απριλίου 1937.

Φαίνεται ότι ο Πικάσο, όταν πληροφορήθηκε τα γεγονότα της Γκερνίκα από τις γαλλικές εφημερίδες Le Soir και Humanité, αποφάσισε να αλλάξει το θέμα του έργου με το οποίο θα λάβαινε μέρος στη Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι με την πλευρά της Δημοκρατικής Κυβέρνησης της Ισπανίας και επέλεξε να ζωγραφίσει ένα έργο με θέμα το επίκαιρο γεγονός της Γκερνίκα.

Φωτογραφία της βομβαρδισμένης πόλης των Βάσκων Γκερνίκα. 26 Απριλίου 1937.

Ο Πικάσο απέφυγε να ζωγραφίσει αεροπλάνα, βόμβες, ερείπια πόλης, δίνοντας έτσι στο έργο ένα οικουμενικό αντιπολεμικό μήνυμα και διαχρονικό περιεχόμενο. Οι δύο κυρίαρχες μορφές είναι ένας ταύρος (συνειρμός για την Ισπανία) και ένα πληγωμένο άλογο, ενώ βλέπουμε διαμελισμένα σώματα και γυναίκες-μητέρες που ουρλιάζουν κρατώντας νεκρά μωρά...

H Nτόρα Μάαρ αποτύπωσε σε μία σειρά φωτογραφιών τη διαδικασία της ζωγραφικής του πίνακα. Οι μοναδικές αυτές φωτογραφίες αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες για τη δημιουργία ενός έργου από έναν εμπνευσμένο καλλιτέχνη, πραγματικά ιστορικά ντοκουμέντα για τη μεταμόρφωση και εξέλιξη ενός από τα πιο συγκλονιστικά έργα της παγκόσμιας τέχνης.

Ντόρα Μάαρ, Ο Πικάσο ζωγραφίζει την Γκερνίκα. Μάιος-Iούνιος 1937.

Μαν Ρέι, Ντόρα Μάαρ. 1936.

Στα 1936 η Ντόρα Μάαρ φωτογραφήθηκε από τον γνωστό φωτογράφο Μάν Ρέι, ο οποίος έκανε πολλές φωτογραφίες με το εκφραστικό πρόσωπό της, χρησιμοποιώντας και την τεχνική του φωτομοντάζ. Ένα από τα πιο γνωστά φωτογραφικά πορτρέτα του υπερρεαλισμού είναι η φωτογραφία του Μαν Ρέι που παρουσιάζει το κεφάλι της Μάαρ να περιβάλλεται με φτερά και τα δάχτυλά της με έντονα βαμμένα νύχια να στηρίζουν το μέτωπό της, προβάλλοντας το μυστηριώδες βλέμμα των ματιών της.