Πίνακες του Jean François Millet για το θερισμό και το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη "Η σταχομαζώχτρα"

Σκηνές από την αγροτική ζωή

Ο θερισμός στους πίνακες του Jean François Millet και το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Η σταχομαζώχτρα 

    Έχουμε φθάσει πια στα μέσα του Ιουνίου. Συνεχίζω, λοιπόν, και σήμερα με πίνακες που απεικονίζουν σκηνές από το θερισμό στα σιταροχώραφα κατά τη διάρκεια του Ιουνίου. Είναι πίνακες ενός αγαπημένου μου Γάλλου ζωγράφου, του Jean François Millet (1814-1875), που είχε ιδιαίτερο ρόλο στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής ζωγραφικής τον 19ο αιώνα. Ο Millet υπήρξε ένας από τους ιδρυτές της επονομαζόμενης Σχολής του Barbizon, μίας ομάδας Γάλλων καλλιτεχνών που γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στην  εξοχή (άλλοι πιο μόνιμα και άλλοι περνούσαν την άνοιξη και το καλοκαίρι), στην περιοχή του Barbizon, ζωγραφίζοντας τοπία και σκηνές από την ύπαιθρο. Η Σχολή του Barbizon προηγήθηκε της εμφάνισης του γαλλικού κινήματος του ιμπρεσιονισμού στη ζωγραφική και φαίνεται ότι επηρέασε τους Γάλλους ιμπρεσιονιστές ζωγράφους ως προς την επιλογή θεμάτων από την εξοχή και την ύπαιθρο. 

   Ο Millet, όμως, είναι μία ιδιαίτερη περίπτωση, για τη ζωγραφική, γιατί δεν είναι μόνο ένας τοπιογράφος όμορφων εικόνων και σκηνών από την εξοχή του Barbizon. Στα έργα του είναι εμφανής η ροπή προς το ρεαλισμό και το νατουραλισμό και τα θέματά του διακρίνονται, χωρίς αμφιβολία, από κοινωνική διάσταση, θα έλεγα από κοινωνική "ματιά". Από αυτήν την άποψη, υπήρξε ασφαλώς πρωτοπόρος, αφού μόνο κάποιοι Φλαμανδοί ζωγράφοι, όπως ο Brueghel, έχουν απεικονίσει ρεαλιστικές αγροτικές σκηνές.
   Έχοντας ο Millet καταγωγή από αγροτική οικογένεια (καταγόταν από την περιοχή της Νορμανδίας), τον ενδιέφερε να αποτυπώνει σκηνές από την αγροτική ζωή της υπαίθρου και συχνά εστίαζε το βλέμμα του στους αγρότες, στους "εργάτες της γης", στους κουρασμένους ξωμάχους από το μόχθο των αγροτικών εργασιών, ενώ εξαιρετικά είναι και τα έργα του που απεικονίζουν γυναίκες των λαϊκών κοινωνικών στρωμάτων σε στιγμές εργασίας (θα σας τα παρουσιάσω άλλη φορά). Φυσικά, τα έργα αυτά, με το λιγότερο ή περισσότερο έκδηλο κοινωνικό προσανατολισμό, όταν εκτέθηκαν στις Εκθέσεις ζωγραφικής στο Παρίσι, δεν έγιναν δεκτά με θερμότητα από τους φιλότεχνους που είχαν συνηθίζει να βλέπουν όμορφα τοπία και ανάλαφρες σκηνές εξοχής τύπου ροκοκό του 18ου αιώνα με ερωτευμένα ζευγάρια, αρχαίες ημίγυμνες νύμφες και βοσκούς να ερωτοτροπούν με βοσκοπούλες. Ωστόσο, τα έργα του Millet επηρέασαν πολλούς μεταγενέστερους καλλιτέχνες και κυρίως τον γνωστό Ολλανδό ζωγραφό Vincent Van Gogh.

      Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1840 ο Millet,  που ζούσε ακόμα στο Παρίσι, του άρεσε να παρατηρεί σκηνές αγροτικής ζωής στα περίχωρα της γαλλικής πρωτεύουσας, όπως ήταν οι σκηνές από το θερισμό των σιταριών. Ο παρακάτω πίνακας είναι το πρώτο του έργο που απεικονίζει μία αγρότισσα να ξεκουράζεται στη σκια μιας θημωνιάς σ´ένα χωράφι, ενώ δίπλα της είναι ξαπλωμένη η φιγούρα ενός νέου άνδρα ή αγοριού. Το έργο έγινε το 1849, μετά από την επανάσταση του 1848 στο Παρίσι, που προφανώς επηρέασε τη στροφή του καλλιτέχνη προς τα κοινωνικά θέματα και τις σκηνές από τη ζωή των λαϊκών κοινωνικών στρωμάτων. Την ίδια εποχή ο Millet θα εγκαταλείψει το Παρίσι και θα εγκατασταθεί στην εξοχή, στην περιοχή του Barbizon όπου θα έχει την ευκαιρία να παρατηρεί από κοντά και να ζωγραφίζει σκηνές αγροτικής ζωής.

Jean François Millet, To μεσημέρι. 1849. Ιδιωτική Συλλογή.

Jean François Millet, Το γεύμα των θεριστών. 1850. Musée d' Orsay.

Jean François Millet, Η ξεκούραση των θεριστών. 1853. Ιδιωτική Συλλογή.

Jean François Millet, Oι συλλέκτριες (ή οι σταχομαζώχτρες, όπως θα έλεγε ο Παπαδιαμάντης). 1857. Musée d' Orsay.

    

   O παραπάνω πίνακας του Millet απεικονίζει φτωχές γυναίκες να συλλέγουν τα κατάλοιπα του σιταριού ύστερα από το θερισμό και τη συγκομιδή, απεικονίζει δηλαδή "σταχομαζώχτρες".  Πρόκειται, φυσικά για μία σκηνή που θυμίζει το γνωστό διήγημα του Παπαδιαμάντη Η σταχομαζώχτρα. Η κεντρική ηρωίδα του διηγήματος είναι μία φτωχή χήρα ηλικιωμένη γυναίκα, η θεια-Aχτίτσα, που είχε την ατυχία να χάσει τα αγαπημένα πρόσωπα της οικογένειάς της: τον άνδρα της, τα δύο αγόρια της που πνίγηκαν όταν βυθίστηκε το καΐκι τους, την κόρη της που πέθανε και της άφησε τα δύο παιδιά της. Η κακοτυχία συνεχίζεται, γιατί ο τρίτος γιος της Αχτίτσας έχει μεταναστεύσει στην Αμερική και έχει ξεχάσει τους δικούς του, ενώ ο γαμπρός της, ο άνδρας της πεθαμένης κόρης, είναι ένας "αχαΐρευτος"  που έχει εγκαταλείψει τα παιδιά του στη γιαγιά τους (την Αχτίτσα) και δεν προσφέρει ούτε ηθική ούτε οικονομική υποστήριξη. Η ιστορία της θείας Αχτίτσας, σύμφωνα με τα στοιχεία του αφηγητή, διαδραματίζεται γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1860 και τις αρχές της δεκαετίας του 1870. Η κακόμοιρη, λοιπόν, γυναίκα, για να θρέψει τα δύο ορφανά εγγόνιά της και τον εαυτό της, αναγκάζεται να κάνει διάφορες εργατικές εργασίες στα χωράφια των άλλων (γιατί δικά της δεν είχε) κατά τη διάρκεια του χρόνου. Το κυριότερο, όμως, εισόδημά, της ήταν το "σταχομάζωμα" κατά το μήνα Ιούνιο. Τον Ιούνιο περνούσε από το νησί της, προφανώς τη Σκιάθο, απέναντι στην Εύβοια και γινόταν "σταχομαζώχτρα" μαζί με άλλες φτωχές γυναίκες.

   Παραθέτω το απόσπασμα του Παπαδιαμάντη που θυμίζει ακριβώς τον πίνακα του Millet, έναν πίνακα που φυσικά ο συγγραφέας δεν γνώριζε ούτε είχε τη δυνατότητα να δει, όπως και ο Millet δεν ήξερε και δεν είχε διαβάσει το διήγημα. Άλλωστε, η χρονολογία του πίνακα είναι 1857, ενώ το διήγημα δημοσιεύτηκε το 1889.

"...Τί νὰ κάμῃ, ἔβαλε τὰ δυνατά της, κ᾽ ἐπροσπαθοῦσε ὅπως-ὅπως νὰ ζήσῃ τὰ δύο ὀρφανά. Τί ἀξιολύπητα, τὰ καημένα! Κατὰ τὰς διαφόρους ὥρας τοῦ ἔτους, ἐβοτάνιζε, ἀργολογοῦσε*, ἐμάζωνε ἐλιές, ἐξενοδούλευε. Ἐμάζωνε κούμαρα καὶ τὰ ἔβγαζε ρακί. Μερικὰ στέμφυλα ἀπ᾽ ἐδῶ, καμπόσα βότσια ἀραβοσίτου ἀπ᾽ ἐκεῖ, ὅλα τὰ ἐχρησιμοποίει. Εἶτα κατὰ Ὀκτώβριον, ἅμα ἤνοιγαν τὰ ἐλαιοτριβεῖα, ἔπαιρνεν ἕνα εἶδος πῆχυν, ἓν πενηντάρι ἐκ λευκοσιδήρου, μίαν στάμναν μικράν, κ᾽ ἐγύριζεν εἰς τὰ ποτόκια, ὅπου κατεστάλαζαν αἱ ὑποστάθμαι τοῦ ἐλαίου, κ᾽ ἐμάζωνε τὴν μούργα. Διὰ τῆς μεθόδου ταύτης ᾠκονόμει ὅλον τὸ ἐνιαύσιον ἔλαιον τοῦ λυχναρίου της.

    Ἀλλὰ τὸ πρώτιστον εἰσόδημα τῆς θεια-Ἀχτίτσας προήρχετο ἐκ τοῦ σταχομαζώματος. Τὸν Ἰούνιον κατ᾽ ἔτος ἐπεβιβάζετο εἰς πλοῖον, ἔπλεεν ὑπερπόντιος καὶ διεπεραιοῦτο εἰς Εὔβοιαν. Περιεφρόνησε τὸ ὀνειδιστικὸν ἐπίθετον τῆς «καραβωμένης», ὅπερ ἐσφενδόνιζον ἄλλα γύναια κατ᾽ αὐτῆς, διότι ὄνειδος ἀκόμη ἐθεωρεῖτο τὸ νὰ πλέῃ γυνὴ εἰς τὰ πελάγη. Ἐκεῖ, μετ᾽ ἄλλων πτωχῶν γυναικῶν, ἠσχολεῖτο συλλέγουσα τοὺς ἀστάχυς, τοὺς πίπτοντας ἀπὸ τῶν δραγμάτων τῶν θεριστῶν, ἀπὸ τῶν φορτωμάτων καὶ κάρρων. Κατ᾽ ἔτος, οἱ χωρικοὶ τῆς Εὐβοίας καὶ τὰ χωριατόπουλα ἔρριπτον κατὰ πρόσωπον αὐτῶν τὸ σκῶμμα: «Νά! οἱ φ᾽στάνες! μᾶς ἦρθαν πάλιν οἱ φ᾽στάνες*!» Ἀλλ᾽ αὕτη ἔκυπτεν ὑπομονητική, σιωπηλή, συνέλεγε τὰ ψιχία ἐκεῖνα τῆς πλουσίας συγκομιδῆς τοῦ τόπου, ἀπήρτιζε τρεῖς ἢ τέσσαρας σάκκους, ὁλόκληρον ἐνιαυσίαν ἐσοδείαν δι᾽ ἑαυτὴν καὶ διὰ τὰ δύο ὀρφανά, τὰ ὁποῖα εἶχεν ἐμπιστευθῆ ἐν τῷ μεταξὺ εἰς τὰς φροντίδας τῆς Ζερμπινιῶς, καὶ ἀποπλέουσα ἐπέστρεφεν εἰς τὸ παραθαλάσσιον χωρίον της..."

Jean François Millet, Μεσημεριανή ξεκούραση. 1865. Μουσείο Καλών Τεχνών. Βοστόνη.
 Ο εξαιρετικός αυτός  πίνακας  υπήρξε πρότυπο για έναν επίσης εξαιρετικό πίνακα με το ίδιο θέμα του Vincent Van Gogh (βλ. http://annagelopoulou.blogspot.gr/2013/06/vincent-van-gogh.html)

Jean François Millet, Η συγκομιδή του μαύρου σιταριού (της σίκαλης) το καλοκαίρι. 1868-1874. Μουσείο Καλών Τεχνών. Βοστόνη.

http://www.christies.com/LotFinder/lot_details.aspx?intObjectID=4936055#top

http://www.mfa.org/collections/object/noonday-rest-31627

http://www.musee-orsay.fr/en/collections/index-of-works/resultat-collection.html?no_cache=1&zoom=1&tx_damzoom_pi1%5Bzoom%5D=0&tx_damzoom_pi1%5BxmlId%5D=018129&tx_damzoom_pi1%5Bback%5D=en%2Fcollections%2Findex-of-works%2Fresultat-collection.html%3Fno_cache%3D1%26zsz%3D9

http://www.mfa.org/collections/object/buckwheat-harvest-summer-316

http://en.wikipedia.org/wiki/Jean-François_Millet

http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/millet/

http://www.musee-orsay.fr/en/collections/index-of-works/resultat-collection.html?no_cache=1&zoom=1&tx_damzoom_pi1%5Bzoom%5D=0&tx_damzoom_pi1%5BxmlId%5D=000750&tx_damzoom_pi1%5Bback%5D=en%2Fcollections%2Findex-of-works%2Fresultat-collection.html%3Fno_cache%3D1%26zsz%3D9

http://papadiamantis.org/index.php/works/58-narration/202-02-07-h-staxomazwxtra-1889