Άννα Αγγελοπούλου: Προραφαηλίτες ζωγράφοι και κοινωνικοί αγώνες: Ένας πίνακας του Ford Madox Brown

Άννας Αγγελοπούλου Ιστολόγιο Χάριν Λόγου και Τέχνης, Χάριν Φίλων

"O άνθρωπος πρέπει κάθε μέρα ν᾽ακούει ένα γλυκό τραγούδι, να διαβάζει ένα ωραίο ποίημα, να βλέπει μια ωραία εικόνα και, αν είναι δυνατόν, να διατυπώνει μερικές ιδέες. Αλλιώτικα χάνει το αίσθημα του καλού και την τάση προς αυτό...". Γκαίτε.

Το βρήκα γραμμένο σ᾽ένα ξεχασμένο λεύκωμα της μητέρας μου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 τέτοια αποφθέγματα σημείωναν οι μικρές μαθήτριες...

Γιατί θέλω ένα ιστολόγιο; Γιατί η ανάγκη μιας τέτοιου είδους επικοινωνίας;

Θα πω μόνο ότι στην αρχή σκέφτηκα να είναι ένα ιστολόγιο που να απευθύνεται στους συναδέλφους μου, δηλαδή μόνο σε φιλολόγους... "Χάριν φίλων" του λόγου, δηλαδή. Στη συνέχεια σκέφτηκα να είναι και "χάριν φίλων" της τέχνης. Τελικά, όμως, αποφάσισα να απευθύνεται και σε πολλούς άλλους: στους πρώην και επόμενους μαθητές μου, σε όσους αγαπούν να ονειρεύονται, σε όσους πιστεύουν ακόμα στο όραμα της παιδείας, σε όσους επέλεξαν να είναι εκπαιδευτικοί από αγάπη, σε όσους αγαπούν να ταξιδεύουν, και κυρίως σε όσους αγαπούν την ανάγνωση ή μάλλον τις αναγνώσεις...σε όσους παντού και πάντα θα διαβάζουν...θα διαβάζουν κείμενα στα βιβλία, κείμενα στις εικόνες, κείμενα στα πρόσωπα των ανθρώπων... Άλλωστε, η ανάγνωση είναι ταξίδι, όχι ένα αλλά πολλά ταξίδια...

Τελικά, το ιστολόγιο αυτό απευθύνεται στα αγαπημένα πρόσωπα της ζωής μας... Απευθύνεται ακόμα σε φίλους, γνωστούς και άγνωστους, σε πρόσωπα που συνάντησα, συναντώ καθημερινά, θα συναντήσω στο μέλλον ή που δε θα συναντήσω ποτέ.

Καλά ταξίδια, λοιπόν, με βιβλία, εικόνες, μουσικές και κυρίως με όνειρα!

Σάββατο 13 Οκτωβρίου 2012

Προραφαηλίτες ζωγράφοι και κοινωνικοί αγώνες: Ένας πίνακας του Ford Madox Brown

H μετανάστευση στη ζωγραφική: Φ. Μ. Μπράουν, Αποχαιρετισμός στην Αγγλία

(Για τον φίλο και συνάδελφο Γιάννη Σωτηρόπουλο, που ξέρω ότι θα του αρέσει...).

Στα μέσα του 19ου αιώνα, στη Βικτωριανή Αγγλία, που χωρίς αμφιβολία εκείνη την εποχή ήταν η πιο βιομηχανοποιημένη χώρα, η κύρια δραστηριότητα παρέμεινε η γεωργία. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα είχαν συνέπειες και στον αγροτικό τομέα. Η αγροτική παραγωγή αυξήθηκε λόγω της βελτίωσης των αρδευτικών συστημάτων, τη χρήση συνθετικών λιπασμάτων χάρη στα αποτέλεσμα της επιστημονικής έρευνας της χημείας και την αξιοποίηση των μηχανικών μέσων στις καλλιέργειες. Η πρώτη θεριστική μηχανή εμφανίστηκε στην Αγγλία το 1812, ενώ άρχισαν να χρησιμοποιούνται και μηχανικές τσάπες, μηχανήματα σποράς, σύγχρονα άροτρα, κυλινδρόμυλοι κλπ. Μπορεί τα επιτεύγματα αυτά να είχαν ως συνέπεια τη βελτίωση και αύξηση της γεωργικής παραγωγής, ωστόσο προκάλεσαν και πλεόνασμα εργατικών χεριών. Μόνο λίγοι από τους πολλούς πρώην αγρότες και γεωργούς που έμεναν άνεργοι και συσσωρεύονταν στα μεγάλα αστικά κέντρα, τα οποία γίνονταν όλο και μεγαλύτερα, έβρισκαν εργασία στις βιομηχανίες. Από την άλλη πλευρά, οι βιομήχανοι, έχοντας στη διάθεσή τους αφθονία εργατικών χεριών, διατηρούσαν σε χαμηλό επίπεδο την αμοιβή των εργατών και βέβαια εκμεταλλευόταν την εργασία των γυναικών και των παιδιών.

Γύρω στα 1845-47, για τρεις διαδοχικές χρονιές, η συγκομιδή των δημητριακών ήταν πολύ φτωχή, ενώ και μία ασθένεια κατέστρεψε τη σοδιά της πατάτας. Το αποτέλεσμα ήταν η επιδείνωση των συνθηκών ζωής των αγροτικών πληθυσμών της Αγγλίας και της Ιρλανδίας. Μία φράση περιγράφει εύγλωττα την κατάσταση: Οι άνθρωποι πέθαιναν από την πείνα! Υπολογίζεται ότι αυτή την περίοδο πάνω από ένα εκατομμύριο πέθαναν κυρίως στην Ιρλανδία αλλά και την Αγγλία. Και φυσικά η μόνη λύση για τους ανθρώπους που υπέφεραν ήταν η φυγή από την πατρίδα και η αναζήτηση νέου τόπου εγκατάστασης.

Εικόνα από αγγλική εφημερίδα που απεικονίζει μετανάστες σε καράβι. 1869.

Εικόνα από αγγλική εφημερίδα που απεικονίζει μετανάστες σε καράβι. 1871.

Τον 19ο αιώνα το φαινόμενο της μετανάστευσης έλαβε μεγάλες διαστάσεις. Από τα λιμάνια της Αγγλίας, αφού μιλάμε για την Αγγλία του 19ου αιώνα, πλήθος ανθρώπων μετανάστευσαν στις Η.Π.Α. και την Αυστραλία. Αλλά το φαινόμενο της μετανάστευσης δεν εκδηλώθηκε μόνο στην Αγγλία. Εκατομμύρια άνθρωποι, από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, αποχαιρετούσαν την πατρίδα τους και διέσχιζαν χιλιάδες χιλιόμετρα και ολόκληρους ωκεανούς, αναζητώντας μια καλύτερη τύχη.

Εικόνα από αγγλική εφημερίδα που απεικονίζει μετανάστες σε καράβι. 1872.

Από το κύμα της μετανάστευσης στα μέσα του 19ου αιώνα είναι εμπνευσμένος ο παρακάτω πίνακας του Προραφαηλίτη ζωγράφου Φορντ Μάντοξ Μπράουν (1821-1893). Απεικονίζει ένα ζευγάρι που μεταναστεύει στην Αυστραλία. Ο άνδρας και η γυναίκα βρίσκονται σε μία βάρκα που κατευθύνεται σ᾽ένα μεγαλύτερο πλοίο, το οποίο προφανώς έχει προορισμό την Αυστραλία.

Ford Madox Brown, Αποχαιρετισμός στην Αγγλία. 1855. Birmingham Museums and Art Gallery.

Ο πίνακας του Μπράουν θεωρείται σύμβολο του κοινωνικού ρεαλισμού των Προραφαηλιτών ζωγράφων, αν και βέβαια οι Προραφαηλίτες δεν έδειχναν προτίμηση στην απεικόνιση κοινωνικών θεμάτων και ούτε είχαν ως στόχο τους την καταγγελία κοινωνικών προβλημάτων μέσω της τέχνης. Αφορμή για τον πίνακα του Μπράουν ήταν το γεγονός ότι ο γλύπτης Τόμας Γούλνερ, ιδρυτικό μέλος της Προραφαηλιτικής αδελφότητας, μετανάστευσε το 1852 στην Αυστραλία αναζητώντας, όπως και χιλιάδες άλλοι συμπατριώτες του, καλύτερη τύχη στη μακρινή ήπειρο με τα χρυσωρυχεία. Την ίδια χρονιά περίπου 400.000 μετανάστευσαν από τα αγγλικά λιμάνια για ΗΠΑ και Αυστραλία.

Ο καλλιτέχνης επέλεξε να απεικονίσει στη θέση του ζεγαριού, τον εαυτό και τη γυναίκα του Έμμα, γιατί και ο ίδιος στα τρία χρόνια που χρειάστηκε για να ολοκληρώσει το έργο σχεδίαζε να μεταναστεύσει στην Ινδία. Η σύνθεση του έργου πραγματικά γοητεύει και συγκινεί τους θεατές για τη φυσικότητα και την αμεσότητα στη στάση και την έκφραση των προσώπων. Κάνει κρύο! Οι πρωταγωνιστές είναι κουκουλωμένοι μέσα στα βαριά χειμωνιάτικα ρούχα. Η έκφρασή τους σοβαρή και μελαγχολική. Το χειμωνιάτικο κρύο έχει απλωθεί στις καρδιές τους, καθώς αποχαιρετούν την Αγγλία. Ο άνδρας ἐχει σίγουρα πιο αποφασιστικό βλέμμα, γιατί προφανώς αισθάνεται την υποχρέωση να προστατεύσει την οικογένειά του. Οφείλει να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να κρύψει κάθε αδυναμία. Η Έμμα μοιάζει να έχει παραιτηθεί και να βυθίζεται στη θλίψη... Προσπαθεί να προφυλαχθεί από τον παγωμένο αέρα και τη βροχή με μια μεγάλη μαύρη ομπρέλα. Ο ένας αναζητά τη ζεστασιά του άλλου. Ο άνδρας κρατά με τρυφερότητα το χέρι της γυναίκας. Αυτή, όμως, με το άλλο της χέρι, κρατά ένα μικρό χεράκι που μόλις διακρίνεται να βγαίνει από το μικρό μπροστινό άνοιγμα του πανωφοριού της. Γιατί, εάν κοιτάξετε πιο προσεκτικά, θα διαπιστώσετε ότι η γυναίκα κουβαλά τυλιγμένο στην αγκαλιά προφανώς ένα μωρό που του κρατά το χεράκι. Το άνοιγμα είναι τόσο όσο για να παίρνει ανάσα το μωρό της. Πίσω στην άκρη αριστερά του πίνακα, προσέξτε μία ακόμα μικρή λεπτομέρεια. Ο Μπράουν απεικονίζει το φοβισμένο πρόσωπο ενός μικρού κοριτσιού τυλιγμένο σε βαριά ρούχα (το μοντέλο ήταν η κόρη του). Το βλέμμα του κοριτσιού εκφράζει τις αγωνίες και τους φόβους των μεταναστών που ήταν υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν πατρίδα και φίλους, να αφήσουν το οικείο, το κοντινό και το γνωστό για το ξένο, το μακρινό και το άγνωστο.