Άννας Αγγελοπούλου Ιστολόγιο Χάριν Λόγου και Τέχνης, Χάριν Φίλων

"O άνθρωπος πρέπει κάθε μέρα ν᾽ακούει ένα γλυκό τραγούδι, να διαβάζει ένα ωραίο ποίημα, να βλέπει μια ωραία εικόνα και, αν είναι δυνατόν, να διατυπώνει μερικές ιδέες. Αλλιώτικα χάνει το αίσθημα του καλού και την τάση προς αυτό...". Γκαίτε.
Το βρήκα γραμμένο σ᾽ένα ξεχασμένο λεύκωμα της μητέρας μου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 τέτοια αποφθέγματα σημείωναν οι μικρές μαθήτριες...
Γιατί θέλω ένα ιστολόγιο; Γιατί η ανάγκη μιας τέτοιου είδους επικοινωνίας;
Θα πω μόνο ότι στην αρχή σκέφτηκα να είναι ένα ιστολόγιο που να απευθύνεται στους συναδέλφους μου, δηλαδή μόνο σε φιλολόγους... "Χάριν φίλων" του λόγου, δηλαδή. Στη συνέχεια σκέφτηκα να είναι και "χάριν φίλων" της τέχνης. Τελικά, όμως, αποφάσισα να απευθύνεται και σε πολλούς άλλους: στους πρώην και επόμενους μαθητές μου, σε όσους αγαπούν να ονειρεύονται, σε όσους πιστεύουν ακόμα στο όραμα της παιδείας, σε όσους επέλεξαν να είναι εκπαιδευτικοί από αγάπη, σε όσους αγαπούν να ταξιδεύουν, και κυρίως σε όσους αγαπούν την ανάγνωση ή μάλλον τις αναγνώσεις...σε όσους παντού και πάντα θα διαβάζουν...θα διαβάζουν κείμενα στα βιβλία, κείμενα στις εικόνες, κείμενα στα πρόσωπα των ανθρώπων... Άλλωστε, η ανάγνωση είναι ταξίδι, όχι ένα αλλά πολλά ταξίδια...
Τελικά, το ιστολόγιο αυτό απευθύνεται στα αγαπημένα πρόσωπα της ζωής μας... Απευθύνεται ακόμα σε φίλους, γνωστούς και άγνωστους, σε πρόσωπα που συνάντησα, συναντώ καθημερινά, θα συναντήσω στο μέλλον ή που δε θα συναντήσω ποτέ.
Καλά ταξίδια, λοιπόν, με βιβλία, εικόνες, μουσικές και κυρίως με όνειρα!


Πέμπτη 31 Ιανουαρίου 2013

Ο χειμώνας στη ζωγραφική. Ένας πίνακας του Μουνκ

Ο χειμώνας στη ζωγραφική: Edv. Munch, Χειμώνας


  Είναι ένας ακόμα πίνακας του Νορβηγού εξπρεσιονιστή ζωγράφου Edvard Munch με χειμερινό θέμα. Στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού αιώνα ο καλλιτέχνης ζωγράφισε μία σειρά από χιονισμένα τοπία της Νορβηγικής υπαίθρου. 
  Το έργο απεικονίζει μία όψη χιονισμένου δάσους. Το σκοτεινό δάσος φωτίζεται από την αντανάκλαση του χιονιού στο έδαφος. Δεν υπάρχει ανθρώπινη παρουσία, αλλά μπορούμε να διακρίνουμε τα ίχνη της στο χιονισμένο έδαφος. Κάποιος μοναχικός περιπατητής έχει αφήσει τα σημάδια της πορείας του στο χιόνι...Η εικόνα του χιονισμένου τοπίου διαπνέεται από απόλυτη γαλήνη και ακινησία.

Edv. Munch, Χειμώνας. 1899. Εθνική Πινακοθήκη της Νορβηγίας. Όσλο.

http://www.nasjonalmuseet.no/en/collections_and_research/edvard_munch_in_the_national_museum/winter/

Τετάρτη 30 Ιανουαρίου 2013

Η νύχτα στην ποίηση και τη ζωγραφική: Ποιήματα του Τάσου Λειβαδίτη με πίνακες του Προραφαηλίτη ζωγράφου Edw. Burne Jones

Η νύχτα στην ποίηση και τη ζωγραφική.

Πίνακες του Προραφαηλίτη ζωγράφου Edward Burne Jones που απεικονίζουν συμβολικά τη νύχτα και το φεγγάρι και δύο ποιήματα του Τάσου Λειβαδίτη για τη νύχτα...γιατί περιμένουμε το βράδυ για να ονειρευτούμε...το βράδυ μας περιμένει για να ονειρευτούμε...

Edw. Burne Jones, Νύχτα. 1870.


Τάσος Λειβαδίτης, Περιμένοντας το βράδυ


Περιμένοντας τὸ βράδυ


Δὲν ξέρω πῶς, δὲν ξέρω ποῦ, δὲν ξέρω πότε, ὅμως τὰ βραδιὰ
κάποιος κλαίει πίσω ἀπὸ τὴν πόρτα
κι ἡ μουσικὴ εἶναι φίλη μας – καὶ συχνὰ μέσα στὸν ὕπνο
ἀκοῦμε τὰ βήματα παλιῶν πνιγμένων ἢ περνοῦν μὲς
στὸν καθρέφτη πρόσωπα
ποῦ τὰ εἴδαμε κάποτε σ᾿ ἕνα δρόμο ἡ ἕνα παράθυρο
καὶ ξανάρχονται ἐπίμονα
σὰν ἕνα ἄρωμα ἀπ᾿ τὴ νιότη μᾶς – τὸ μέλλον εἶναι ἄγνωστο
τὸ παρελθὸν ἕνα αἴνιγμα
ἡ στιγμὴ βιαστικὴ κι ἀνεξήγητη.
Οἱ ταξιδιῶτες χάθηκαν στὸ βάθος
ἄλλους τοὺς κράτησε γιὰ πάντα τὸ φεγγάρι
οἱ καγκελόπορτες τὸ βράδυ ἀνοίγουνε μ᾿ ἕνα λυγμὸ
οἱ ταχυδρόμοι ξέχασαν τὸ δρόμο
κι ἡ ἐξήγηση θὰ ᾿ρθεῖ κάποτε
ὅταν δὲν θὰ χρειάζεται πιὰ καμία ἐξήγηση


Ά, πόσα ρόδα στὸ ἡλιοβασίλεμα – τί ἔρωτες Θέε μου, τί ἡδονὲς
τί ὄνειρα,
ἂς πᾶμε τώρα νὰ ἐξαγνιστοῦμε μὲς στὴ λησμονιά.



Από τη συλλογή Βιολέτες για μια εποχή



Edw. Burne Jones, Νύχτα. 1870.

Τ. Λειβαδίτης, Αλλά τα βράδια

Ἀλλὰ τὰ βράδια

Καὶ νὰ ποὺ φτάσαμε ἐδῶ
Χωρὶς ἀποσκευὲς
Μὰ μ᾿ ἕνα τόσο ὡραῖο φεγγάρι
Καὶ ἐγὼ ὀνειρεύτηκα ἕναν καλύτερο κόσμο
Φτωχὴ ἀνθρωπότητα, δὲν μπόρεσες
οὔτε ἕνα κεφαλαῖο νὰ γράψεις ἀκόμα
Σὰ σανίδα ἀπὸ θλιβερὸ ναυάγιο
ταξιδεύει ἡ γηραιά μας ἤπειρος


Ἀλλὰ τὰ βράδια τί ὄμορφα
ποῦ μυρίζει ἡ γῆ


Βέβαια ἀγάπησε
τὰ ἰδανικά της ἀνθρωπότητας,
ἀλλὰ τὰ πουλιὰ
πετοῦσαν πιὸ πέρα


Σκληρός, ἄκαρδος κόσμος,
ποῦ δὲν ἄνοιξε ποτὲ μίαν ὀμπρέλα
πάνω ἀπ᾿ τὸ δέντρο ποὺ βρέχεται


Ἀλλὰ τὰ βράδια τί ὄμορφα
ποῦ μυρίζει ἡ γῆ


Ὕστερα ἀνακάλυψαν τὴν πυξίδα
γιὰ νὰ πεθαίνουν κι ἀλλοῦ
καὶ τὴν ἀπληστία
γιὰ νὰ μένουν νεκροὶ γιὰ πάντα


Ἀλλὰ καθὼς βραδιάζει
ἕνα φλάουτο κάπου
ἢ ἕνα ἄστρο συνηγορεῖ
γιὰ ὅλη τὴν ἀνθρωπότητα


Ἀλλὰ τὰ βράδια τί ὄμορφα
ποῦ μυρίζει ἡ γῆ


Καθὼς μένω στὸ δωμάτιό μου,
μοῦ ᾿ρχονται ἄξαφνα φαεινὲς ἰδέες
Φοράω τὸ σακάκι τοῦ πατέρα
κι ἔτσι εἴμαστε δύο,
κι ἂν κάποτε μ᾿ ἄκουσαν νὰ γαβγίζω
ἦταν γιὰ νὰ δώσω
ἕναν ἀέρα ἐξοχῆς στὸ δωμάτιο


Ἀλλὰ τὰ βράδια τί ὄμορφα
ποῦ μυρίζει ἡ γῆ


Κάποτε θὰ ἀποδίδουμε δικαιοσύνη
μ᾿ ἕνα ἄστρο ἢ μ᾿ ἕνα γιασεμὶ
σὰν ἕνα τραγοῦδι ποὺ καθὼς βρέχει
παίρνει τὸ μέρος τῶν φτωχῶν


Ἀλλὰ τὰ βράδια τί ὄμορφα
ποῦ μυρίζει ἡ γῆ!


Δῶς μου τὸ χέρι σου..
Δῶς μου τὸ χέρι σου




Edw. Burne Jones, Νυχτερινό αστέρι. 1870. 


Ο Burne Jones έχει ζωγραφίσει αλληγορικά και το φεγγάρι.

Edw. Burne Jones, Φεγγάρι. 1872-1874. Ιδιωτική Συλλογή.


Edw. Burne Jones, Luna (το φεγγάρι). Ιδιωτική Συλλογή.


Edw. Burne Jones, Φεγγάρι. Γύρω στα 1890. Ιδιωτική Συλλογή.

Ακούστε την απαγγελία του ποιήματος Περιμένοντας το βράδυ από τον Δ. Καταλειφό.



Ακούστε τη μελοποίηση του ποιήματος Αλλά τα βράδυα




Για τα ποιήματα του Τάσου Λειβαδίτη, βλ. http://users.uoa.gr/~nektar/arts/poetry/tasos_leibadiths_poems.htm

Για τους πίνακες του Edw. Burne Jones
http://preraphaelitepaintings.blogspot.gr/2010/06/edward-burne-jones-luna.html
https://www.artfinder.com/work/luna-edward-coley-burne-jones/
http://www.christies.com/lotfinder/paintings/sir-edward-coley-burne-jones-bart-ara-rws-5157409-details.aspx
http://www.artmagick.com/pictures/artist.aspx?artist=edward-burne-jones&page=2

Η νύχτα στην ποίηση και τη ζωγραφική: ένα ποίημα του Νίκου Καρούζου με πίνακες ζωγραφικής για τη νύχτα

  Η νύχτα στην ποίηση και τη ζωγραφική
   
   Αφετηρία το ποίημα του Νίκου Καρούζου, Η νύχτα με συμφέρει. Απόψε το βράδυ το θυμήθηκα...και στη συνέχεια θυμήθηκα διάφορες εικόνες από νύχτες με αστέρια και φεγγάρι, νύχτες σκοτεινές και νύχτες λευκές, νύχτες που έζησα ή ονειρεύτηκα...γιατί, πάντα η νύχτα με συμφέρει...

Νίκος Καρούζος, Ἡ νύχτα μὲ συμφέρει

Πράγματι ἡ νύχτα μὲ συμφέρει.
Πρῶτα-πρῶτα ἐλαττώνει τὶς φιλοδοξίες· ὕστερα
διορθώνει τὶς σκέψεις· ἔπειτα
συμμαζώνει τὴ θλίψη καὶ τὴν κάνει ὑποφερτότερη
τὴ σιωπὴ μὲ σέβας ἀνατέμνει·
ἐξαίρει τὴν ὄσφρηση μὰ προπάντων ἡ νύχτα περιζώνει.



O εξπρεσιονιστής ζωγράφος Edvard Munch έχει ζωγραφίσει αρκετούς πίνακες με θέμα τη νύχτα. Σας παρουσιάζω κάποιους από τους πιο αγαπημένους μου.


Edv. Munch, Νύχτα στο St. Cloud. 1890. National Gallery of Art. Oslo.



Εdv. Munch, Έναστρη νύχτα. 1893. Paul Getty Museum. Los Angeles

Edv. Munch, Φεγγαρόφως. 1895. National Gallery of Art. Oslo.

Edv. Munch, Λευκή Νύχτα. 1901. National Gallery of Art. Oslo.

Εdv. Munch, Έναστρη νύχτα. 1922-1924. The Munch Museum.


    Oι έναστρες νύχτες του Μουνχ, βέβαια, μας γυρίζουν λίγα χρόνια πίσω, στο εμβληματικό έργο του γνωστού Ολλανδού ζωγράφου Vincen Van Gogh. Στα 1889 0 Βαν Γκογκ ζωγραφίζει τον έναστρο και φεγγαρόφωτο ουρανό πάνω από το St Remy.

V. Van Gogh, Έναστρη νύχτα. 1889. ΜΟΜΑ (Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης. Ν. Υόρκη).

Ακόμα μία έναστρη νύχτα του Βαν Γκογκ
V. Van Gogh, Έναστρη νύχτα πάνω από το Rhone. 1889. Μusée d' Orsay.

Δείτε ένα διαδραστικό πίνακα της Έναστρης Νύχτας του Van Gogh.




Για ποιήματα του Νίκου Καρούζου, βλ.
http://users.uoa.gr/~nektar/arts/poetry/nikos_karoyzos_poems.htm
Για τους πίνακες, βλ.
http://www.getty.edu/art/gettyguide/artObjectDetails?artobj=869
http://www.wikipaintings.org/en/edvard-munch/starry-night-1924#supersized-artistPaintings-185405
http://www.nasjonalmuseet.no/?module=Articles;action=Article.publicShow;ID=989
http://www.googleartproject.com/collection/the-munch-museum-oslo/
http://www.moma.org/collection/object.php?object_id=79802
http://www.musee-orsay.fr/en/collections/works-in-focus/painting/commentaire_id/la-nuit-etoilee-7119.html?tx_commentaire_pi1%5BpidLi%5D=509&tx_commentaire_pi1%5Bfrom%5D=841&cHash=3614c53469

Δευτέρα 28 Ιανουαρίου 2013

Χιονισμένα τοπία του Edvard Munch

O χειμώνας στη ζωγραφική: Χιονισμένα τοπία του Edvard Munch

Είναι δύο πίνακες του Νορβηγού εξπρεσιονιστή ζωγράφου Edvard Munch που απεικονίζουν χιονισμένα τοπία.

Edvard Munch, Χιόνι πέφτει στο μονοπάτι. 1906. Μουσείο του Μουνχ (Munch Museum).

Edvard Munch, Ο χειμώνας στο Kragero. 1912. Μουσείο του Μουνχ (Munch Museum).

http://www.edvardmunch.org/edvard-munch-paintings.jsp

Κυριακή 27 Ιανουαρίου 2013

Ποιήματα για την αγάπη και τον έρωτα: Θανάσης Κωσταβάρας, Σου χρωστάω πάντα έναν παράδεισο


Ποιήματα για την ποίηση και τον έρωτα: Θανάσης Κωσταβάρας, Σου χρωστάω πάντα έναν παράδεισο

   Είναι ένα ποίημα για την αγάπη αλλά και για την ποίηση, αφού τα "γραμμένα και τ' άγραφα", αλλά και "τα φανερά και τα κρυφά ποιήματα" του ποιητή προσφέρονται στο ερωτικό εσύ...

Θανάσης Κωσταβάρας, "Σου χρωστάω πάντα έναν παράδεισο"


Σου ' φτιαξα έναν κήπο
να στολίζεις τις μέρες σου.
Nα ' ρχονται τα πουλιά να χτίζουν τις φωλιές τους.
Nα σε καλημερίζουν με δοξαστικά κελαηδίσματα.

Όμως εσύ δεν αρκείσαι στα ρόδα του.
Δεν σε καλύπτουν οι φυλλωσιές του.
Eσύ έχεις πάντα στο νου τον Παράδεισο.

Eγώ σου πρόσφερα τη φωνή μου, για ν' ακούς τα τραγούδια μου
Kι εσύ ψάχνεις να ανακαλύψεις
τους μυστικούς ρυθμούς που ορίζουν τη σκέψη μου.
Nα διαβάσεις τους άγραφους στίχους
που είναι κρυμμένοι στη σιωπή μου.

Mα εγώ σου την έχω εκχωρήσει τη σκέψη μου.
Σε σένα ανήκει η σιωπή μου.
Δικά σου είναι και τα γραμμένα και τ ' άγραφα
και τα φανερά και τα κρυφά μου ποιήματα.
Tι μένει λοιπόν άλλο να σου χαρίσω;

Kι έτσι ξεκινάω πάλι απ' το τίποτα.
Σου φτιάχνω έναν καινούριο κήπο
να δοξάζει τις μέρες σου.
Mα εσύ επιμένεις να ζητάς τον Παράδεισο.

Δεν ξέρεις
πως τον Παράδεισο έχω πάντα στο νου μου.
Πως του Παραδείσου κλέβω τ ' άνθη, ξεσηκώνω τα δέντρα
πως αντιγράφω με τους στίχους μου τα πουλιά
όταν σου φτιάχνω τον κήπο σου.

To Παρίσι με χιόνια: Ένας πίνακας του Π. Γκωγκέν

Π. Γκωγκέν, Το Παρίσι με χιόνια

...Περιμένοντας, δυστυχώς ματαίως, να χιονίσει, έστω και λίγο, στη Θεσσαλονίκη...θυμάμαι πίνακες ζωγραφικής με χιονισμένα τοπία άλλων πόλεων. Ιδού, λοιπόν, ένας πίνακας του γνωστού Γάλλου μεταϊμπρεσιονιστή ζωγράφου Πωλ Γκωγκέν, που απεικονίζει χιονισμένες στέγες της γαλλικής πρωτεύουσας. Το Παρίσι από ψηλά χιονισμένο!

P. Gauguin, Το Παρίσι με χιόνια. 1894. Vincent Van Gogh Μουσείο. Άμστερνταμ.

Σάββατο 26 Ιανουαρίου 2013

Ποιήματα για την ποίηση: Θανάσης Κωσταβάρας, Τι είναι επομένως η ποίηση, Η μοίρα μιας γενιάς


Τι είναι η ποίηση

   Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το ποίημα του Θανάση Κωσταβάρα, Τι είναι επομένως η ποίηση είναι ένα ποίημα απόλυτα αυτοαναφορικό. Το ποιητικό υποκείμενο, μιλώντας σε πρώτο πρόσωπο (εγώ-εμείς) προσπαθεί να ορίσει την ποίηση, να ορίσει τα απεριόριστα όρια της ποιητικής δημιουργίας. Ο Θανάσης Κωσταβάρας (1927-2007), ποιητής της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αφιέρωσε τη ζωή του στην ποίηση. Γιατί, όπως και ο ίδιος αναρωτιέται, "πέστε μου μόνο τι θα᾽ταν η ζωή δίχως αυτή"...

Θανάση Κωσταβάρα, ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΟΜΕΝΩΣ Η ΠΟΙΗΣΗ

Μη με ρωτάτε τι είναι η ποίηση.

Πέστε μου μόνο τι θα ’ταν η ζωή

δίχως αυτή.
Μιλάω για μένα βέβαια πάντα.

Αν και τι θα ’ταν ο κόσμος ολόκληρος.

Δίχως τ’ όνειρο, δίχως την κρυφή ελπίδα για φυγή μέσα απ’ τ’ όνειρο.

Δίχως το άλλο πρόσωπο του χρόνου, την άλλη φωνή.

Δίχως την αυταπάτη ακόμα

πως πάντα ήμασταν φωτεινοί

πως δεν είμαστε για πάντα κλεισμένοι

μέσα σε μια τυφλή, σε μια απελπισμένη

σε μια δίχως νόημα τέλος

αναμονή.
(Άραγε θα μπορέσουμε να συναντήσουμε κάποτε

τη μακρινή χώρα απ’ όπου πριν απ’ τη γέννηση μας

εξοριστήκαμε;
Αυτή η ακοίμητη νοσταλγία

αυτή η οδυνηρή περιπλάνηση για την αναζήτηση της χαμένης πατρίδας μπορεί να είναι η ποίηση.)
Από το «ΦΟΒΟ ΤΟΥ ΑΚΡΟΒΑΤΗ» - 1989

Milton Avery, Διαβάζοντας ποίηση. 1957.

...Και το επόμενο ποίημα είναι αυτοαναφορικό. Το ποιητικό υποκείμενο γίνεται η φωνή των ποιητών της γενιάς του και μιλά πάλι για τη δύναμη της ποίησης να δίνει καταφύγιο και ελπίδα, να δίνει ομορφιά στο φοβισμένο άνθρωπο.


Θανάση Κωσταβάρα, Η ΜΟΙΡΑ ΜΙΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
Η φωνή μας
σαν τα τσαλακωμένα χαρτιά που τα παίρνει ο άνεμος.
Σαν πουλιά σκοτωμένα, φιμωμένοι οι στίχοι μας.
Κι όμως, κάτι κατορθώσαμε κάποτε.
Κάτι πιστέψαμε πως χρωστάμε ακόμα.
Γι’ αυτό, έστω και με κομμένη τη γλώσσα
δίχως μιλιά
δεν σταματάμε
να τραγουδάμε.
Έξω από το τραγούδι, ο άνθρωπος
δεν είναι παρά ένα φοβισμένο αγρίμι.
Μέσα στο τραγούδι η καρδιά του χτυπάει πιο ανθρώπινα.
Ανάβει μυστικά φεγγάρια στα σκοτεινά, στα έρημα βράδια
κρατάει συντροφιά στους ξένους, στους κυνηγημένους
δίνει στους απελπισμένους κουράγιο.
Ας το πούμε μια φορά ακόμα: δίχως Ποίηση
δεν ξέρω αν υπάρχει ελπίδα στον κόσμο.
Πάντως δίχως τραγούδι
δεν υπάρχει Ομορφιά
Από «ΤΗΣ ΜΟΝΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ» - 2007

Βλ. βιογραφικό σημείωμα και εργογραφία του Θανάση Κωσταβάρα στο
http://poeticanet.com/dokimia.php?subaction=showfull&id=1210269288&archive=&start_from=&ucat=35&show_cat=35
http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=610
http://www.poiein.gr/archives/17272/index.html
http://www.diapolitismos.gr/epilogi/about.php?id_atomo=132
Για τους πίνακες του Αμερικανού Milton Avery, βλ.
http://www.bertc.com/subfour/g123/avery21.htm
http://www.bertc.com/subfour/g123/index.htm

Το σχολείο στη ζωγραφική: Στο σχολείο με χιόνι


Χειμώνας και σχολείο: Πηγαίνοντας στο σχολείο με χιόνι

   Είναι πίνακες που απεικονίζουν παιδιά να πηγαίνουν στο σχολείο ενώ χιονίζει. 
Ο παρακάτω πίνακας είναι από τους αγαπημένους μου. Μέσα στη χιονοθύελλα μία μαθήτρια με τη σάκα στον ώμο, κρατώντας σφιχτά την ομπρέλα της, πηγαίνει στο σχολείο. Διακρίνονται και άλλοι μικρότεροι σε ηλικία μαθητές. Κρατούν τα βιβλία στο χέρι...
   Ο πίνακας είναι έργο του Ελβετού ζωγράφου Albert Samuel Anker (1831-1910), ο οποίος συνήθιζε να ζωγραφίζει σκηνές με παιδιά. Τα έργα του με απεικονίσεις της ζωής στην ύπαιθρο της Ελβετίας του 19ου αιώνα είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στην πατρίδα του.

Alb. Anker, Δεκέμβριος. 1888. Winterthur.

 Οι επόμενοι πίνακες είναι του Γάλλου ζωγράφου Pierre Édourd Frère (1819-1886). Έχει ζωγραφίσει αρκετούς πίνακες που απεικονίζουν μικρά παιδιά μέσα στο χιόνι καθώς πηγαίνουν στο σχολείο ή φεύγουν από το σχολείο. Ήταν ένας από τους πιο δημοφιλείς ζωγράφους οικιακών καθημερινών σκηνών στα μέσα του 19ου αιώνα στη Γαλλία. 
P. Éd. Frère, Στο δρόμο για το σχολείο μέσα στο χιόνι. 1879. Μάλλον σε ιδιωτική Συλλογή.

P. Éd. Frère, Χιονοπόλεμος. 1861.

P. Éd. Frère, Αγόρια βγαίνοντας από το σχολείο.

P. Éd. Frère, Μπροστά στο σχολείο. 1881.

Πέμπτη 24 Ιανουαρίου 2013

Εικόνες αρκαδικής ποιμενικής λογοτεχνίας στο διήγημα του Αλ. Παπαδιαμάντη "Όνειρο στο κύμα"


  Στο ποιητικό διήγημα του Αλ. Παπαδιαμάντη Όνειρο στο κύμα μπορούμε να εντοπίσουμε χαρακτηριστικά θέματα του αρκαδικού ποιμενικού-βουκολικού ειδυλλίου. Άλλωστε, η ειδυλλιακή διάσταση του έργου του Παπαδιαμάντη έχει εξετασθεί από την επιστημονική βιβλιογραφία. Αναφέρω επιγραμματικά κάποια από τα πιο σημαντικά αρκαδικά χαρακτηριστικά του έργου.

-Το πρώτο τυπικό χαρακτηριστικό της ποιμενικής λογοτεχνίας είναι η ιδιότητα των κεντρικών ηρώων. Στο Όνειρο στο κύμα ο κεντρικός ήρωας είναι ένας νεαρός πτωχός και αγράμματος βοσκός που θα ερωτευθεί μία κοπέλα. Ζει στην αθωότητα της “φυσικής κατάστασης”, ελεύθερος και απόλυτα ευτυχής στη φύση όπου βόσκει το κοπάδι του. «Ήμην πτωχό βοσκόπουλο εις τα όρη...Xωρίς να το ηξεύρω, ήμην ευτυχής», «..ήμην ακόμη φυσικός άνθρωπος...”.


-Το ερωτικό ζευγάρι είναι εξωτερικά όμορφο. Διαβάζουμε στο κείμενο: "...ήμην ωραίος έφηβος, κι έβλεπα το πρωίμως στρυφνόν, ηλιοκαές πρόσωπόν μου να γυαλίζεται εις τα ρυάκια…”. “…Ήμην ωραίος έφηβος, καστανόμαλλος βοσκός...». Και η περιγραφή της κεντρικής ηρωίδας, της Μοσχούλας, δίνει έμφαση  σε εξωτερικά χαρακτηριστικά. “… Ήτον ωραία μελαχροινή, κ᾽ενθύμιζε την νύμφην του Άσματος την ηλιοκαυμένην…”. Η Μοσχούλα θυμίζει την εικόνα της κεντρικής γυναικείας μορφής που προβάλλεται στο Άσμα Ασμάτων της Παλαιάς Διαθήκης, ένα ερωτικό ποιητικό κείμενο με χαρακτηριστικά ποιμενικού ειδυλλίου.
Δηλαδή, στην αρκαδική ποιμενική λογοτεχνία τα εξωτερικά σωματικά χαρακτηριστικά υπερτονίζονται, ενώ υποτονίζονται τα ψυχικά. Ο πολύπλοκος ψυχικός κόσμος ανήκει σ᾽όσους έχουν ζήσει τη φθορά της ωριμότητας και βρίσκονται εγκλωβισμένοι στον αστικό τρόπο ζωής. 

Ο χώρος όπου κινείται το βοσκόπουλο του διηγήματος είναι επίσης ένα τυπικό και ουσιαστικό χαρακτηριστικό της αρκαδικής λογοτεχνίας. Είναι τόπος-επικράτεια.  “…Το κατάμερον εκείνο, το καλούμενον Ξάρμενο…”, είναι ο τόπος του, μία πανέμορφη τοποθεσία της Σκιάθου. Η περιγραφή εξιδανικεύει τον τόπο. Είναι ένας μεγάλος φυσικός χώρος, στον οποίο ο βοσκός αισθάνεται ελεύθερος και ευτυχισμένος. Νιώθει ότι τα πάντα είναι δικά του, αν και τυπικά δεν του ανήκουν. Αισθάνεται μέρος της φύσης, όχι μόνο συνυπάρχει αρμονικά με τη φύση, αλλά και ενώνεται μαζί της. Ο απέραντος τόπος του περιγράφεται σε αντιπαράθεση με το περίκλειστο, περιφραγμένο κτήμα του πλούσιου Μόσχου, του κηδεμόνα της Μοσχούλας. Αυτός είναι ο τόπος της κοπέλας. Ο τόπος του βοσκού είναι προέκταση του κλειστού κήπου. Οι δύο χώροι συνορεύουν. Το παράθυρο της Μοσχούλας είναι το μέσο της επικοινωνίας των δύο ηρώων, μίας επικοινωνίας οπτικής και ακουστικής.

 -Η έννοια της ιδιοκτησίας. Στην αρκαδική λογοτεχνία η έννοια της ιδιοκτησίας και ο οικονομικός παράγοντας δεν έχουν θέση. Το βοσκόπουλο δεν κατέχει τίποτα με βάση το νόμο. Δεν έχει νομική ιδιοκτησία, όπως ο Μόσχος και οι άλλοι αγρότες που αναφέρονται στο διήγημα. Όμως αισθάνεται ότι όλα του ανήκουν. Για αυτό, χρησιμοποιεί συνεχώς την κτητική αντωνυμία.. «...Όλον τον κατάμερον εκείνο...ήτον ιδικόν...Όλα εκείνα ήσαν δικά μου...».  Οι αρκαδικοί ποιμένες είναι ελεύθεροι από κοινωνικούς περιορισμούς και κοινωνικές συμβάσεις, ζουν εκτός νόμων, ζουν μέσα στην απλότητα, την εντιμότητα, είναι και αισθάνονται απόλυτα ελεύθεροι.

χρόνος. Πρόκειται για μία αόριστη, ως προς τη διάρκεια, χρονική περίοδο κατά την οποία ο ήρωας ήταν ακὀμη έφηβος, ζούσε σε “φυσική κατάσταση” ευτυχισμένος, ήταν αμαθής και δεν είχε περάσει στον κόσμο της εγγραμματοσύνης και στον αστικό τρόπο ζωής. Ο αρκαδικός χρόνος ορίζεται με βάση τις αγροτικές εργασίες που επαναλαμβάνονται σταθερά ακολουθώντας τον κύκλο των εποχών. Η επανάληψη  αυτή αποδίδεται με τη θαμιστική αφήγηση. Ο χρόνος, όμως, του κεντρικού επεισοδίου είναι θέρος.

Ο αισθησιακός χαρακτήρας του έρωτα. Απόδειξη του αισθησιακού χαρακτήρα είναι η χαρακτηριστική εικόνα του νεαρού βοσκού να κρατά την αγαπημένη του αγκαλιά και να κολυμπά στη θάλασσα. Ταυτόχρονα, όμως, ο έρωτας εξιδανικεύεται, είναι αγνός και ειλικρινής. Η ευτυχία ταυτίζεται με τα ερωτικά αισθήματα.
- Ένα ακόμα τυπικό στοιχείο της αρκαδικής λογοτεχνίας που μπορούμε να εντοπίσουμε στο διήγημα είναι η πολύ στενή σχέση των ηρώων με τα ζώα. Οι ήρωες ταυτίζονται εν μέρει με τα ζώα, ενώ μπορούμε να αποδώσουμε και συμβολισμούς στα ζώα.

 -Ο ενδόμυχος πόθος του αφηγητή για μια επιστροφή στο φυσικό παράδεισο του παρελθόντος, για μια επιστροφή, όμως, που δεν μπορεί πια να πραγματοποιήσει, το όραμά του για μια γαλήνια ευτυχισμένη ζωή κοντά στη φύση, για έναν απλό ποιμενικό βίο, αποτελούν την ουσία του Αρκαδισμού στη λογοτεχνία και σε άλλες τέχνες (όπως στη ζωγραφική και τη μουσική), το λεγόμενο αρκαδικό ιδεώδες . Ακριβώς αυτό το αρκαδικό ιδεώδες αναγνωρίζουμε και στο διήγημα Όνειρο στο κύμα. Η “φυσική” ζωή εξιδανικεύεται από τον αφηγητή του παρόντος, ο οποίος νοσταλγεί το παρελθόν και επιθυμεί τη φυγή από τη σκληρή πραγματικότητα του παρόντος.  Επιθυμεί την έξοδο από τον ασφυκτικό εγκλωβισμό που βιώνει στο δικηγορικό γραφείο της πόλης και την επιστροφή στην ελευθερία των λόγγων, των κοιλάδων, του αιγιαλού και των βουνών της χαμένης Αρκαδίας του. Επιθυμεί την επιστροφή στο χώρο και χρόνο που τα μαλλιά του ανέμιζαν ελεύθερα στους ανέμους, τότε που περίμενε να συλλάβει με τας χείρας του προς στιγμήν έν όνειρον, το ίδιον το όνειρόν του…Όταν όμως θα προσπαθήσει να διασώσει την κοπέλα Μοσχούλα από το πνιγμό στη θάλασσα και αγγίξει εκείνη τη φεγγαρόφωτη βραδιά το αβρό και απαλό σώμα της αγνής κόρης, θυσιάζοντας την κατσίκα του Μοσχούλα, τότε δηλαδή που θα γίνει ο άνθρωπος, όστις κατώρθωσε να συλλάβη με τα χείρας του προς στιγμήν έν όνειρον, το ίδιο το όνειρόν του, τότε ακριβώς θα απωλέσει και την ευτυχισμένη ζωή στην “Αρκαδία” του, θα απωλέσει την ίδια την “Αρκαδία”, γιατί “και στην Αρκαδία υπάρχει ο θάνατος”…από τότε και ύστερα θα αρχίσει η πορεία της μεταμόρφωσής του σε εγγράμματο και δυστυχισμένο “προλύτη δικηγόρου” που ζει ασφυκτικά περικλεισμένος στο μικρό δικηγορικό γραφείο της πόλης και νοσταλγεί το χαμἐνο “αρκαδικό” όνειρό του.

-Eπομένως, η «Αρκαδία» είναι ο ιδεατός χώρος και χρόνος του έφηβου βοσκού. Ο ώριμος αφηγητής, όταν θα βρεθεί παγιδευμένος στην πόλη, θα αισθανθεί νοσταλγία για το παρελθόν του και οραματιστεί την επιστροφή σ᾽αυτόν τον χωροχρόνο, ο οποίος αποτελεί τη φανταστική Αρκαδία που  έχει οριστικά χαθεί.

-Στο κείμενο παρουσιάζονται τυπικές εικόνες ποιμενικής λογοτεχνίας: o βοσκός με το σουραύλι που τραγουδά στην κοπέλα, η εικόνα του θαλάσσιου άντρου (της θαλασσινής σπηλιάς των νυμφών), η φράση «ο σατυρίσκος του βουνού». Γενικά, όλες οι εικόνες με τον νεαρό βοσκό και το κοπάδι του στη φύση. Πρόκειται για εικόνες-τοπία που θυμίζουν πίνακες ζωγραφικής με αρκαδικά ποιμενικά θέματα. Σας παρουσιάζω ενδεικτικά κάποιους πίνακες που εντάσσονται στο λεγόμενο Αρκαδισμό και απεικονίζουν αρκαδικά θέματα.
Ν. Poussin, Οι ποιμένες της Αρκαδίας. 1627. The Duke of Devonshire and the Chatsworth Settlement Trustees. Ιδιωτική Συλλογή.


N. Poussin, Et in Arcadia ego (και στην Αρκαδία εγώ) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας. 1637-38. Λούβρο.

Rembrandt Van Rijin, Ο Ρέμπραντ ως ποιμένας με φλογέρα. 1636. Rijksmuseum. Άμστερνταμ.

P. P. Rubens, Τοπίο με βοσκό και  το κοπάδι του.  1638. Εθνική Πινακοθήκη-Λονδίνο.

Cl. Lorrain, Ποιμενικό τοπίο. 1648. Yale University Art Gallery.

Cl. Lorrain, Ποιμένας. 1657. Ιδιωτική Συλλογή.

S. P. Lely, Ένα αγόρι ποιμένας. 1658-1660. Dulwich picture gallery

Cl. Lorrain, Τοπίο με Απόλλωνα και Ερμή. 1660. Wallace Συλλογή. Λονδίνο.

Fr. Boucher, Βοσκός που παίζει αυλό σε βοσκοπούλα. 1747-1750. Wallace Συλλογή. Λονδίνο.


Fr. Βoucher,  Βοσκός και βοσκοπούλα που ξεκουράζονται. 1761. Wallace Συλλογή. Λονδίνο.

Th. Cole, Το αρκαδικό ή ποιμενικό κράτος. 1836. Αμερικανική Ιστορική Κοινότητα (American Historical Society).

Th. Cole, Ένα βράδυ στην Αρκαδία. 1846. Wadsworth Atheneum, Hartford, CT. ΗΠΑ.

Th. Cole, Το όνειρο της Αρκαδίας. 1838. Denver Art Museum.

C. Corot, O μικρός βοσκός. 1840. Ιδιωτική Συλλογή.

C. Corrot, Βοσκός που ατενίζει το τοπίο. 1859. Ιδιωτική Συλλογή.


J. Fr. Millet, Οι ποιμένες της Αρκαδίας. 1843. Musée Thomas-Henry, Cherbourg-Octeville.

.

W. Holman Hunt, Ο μισθωτός βοσκός. 1851. Manchester Art Gallery

Fr. Lenbach, Ένας βοσκός. 1860. Schack Gallery Munich (Πινακοθήκη του Schack-Mόναχο).

Al. Cabanel, Νύμφη και Σάτυρος. 1860. Ιδιωτική Συλλογή.

Arth. Hacker, Η νεράιδα της θάλασσας. 1897. Ιδιωτική Συλλογή.


Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Ι. Κ. Κολυβάς, «Αρκαδικά θέματα και ποιητική σε δύο διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη», Παπαδιαμαντικά Τετράδια, τεύχ. 1(1992), σσ. 14-31.
Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη 1887-1910, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1987.
Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, “Η ειδυλλιακή διάσταση της διηγηματογραφίας του Παπαδιαμάντη: μερικές παρατηρήσεις και προτάσεις”, Η αδιάπτωτη μαγεία του Παπαδιαμάντη. Παπαδιαμάντης 1991-Ένα αφιέρωμα, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 1992, σσ. 39-90.
Νεοελληνική Λογοτεχνία, Γ Ενιαίου Λυκείου Θεωρητική Κατεύθυνση, Βιβλίο του Καθηγητή, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2004, σσ. 244-286.

Για α τον Αρκαδισμό ως τάση στη λογοτεχνία και την τέχνη, βλ.
http://annagelopoulou.blogspot.gr/2012/01/blog-post_27.html