Εικόνες του Αγίου Δημητρίου

Απεικονίσεις του Αγίου Δημητρίου

  Δημοφιλή άγιος στη λαϊκή συλλογική συνείδηση ο Άγιος Δημήτριος, ιδιαίτερα αγαπητός στη Θεσσαλονίκη όπου και τιμάται ως πολιούχος. Πολλοί και πολλές φέρουν το όνομά του και γιορτάζουν στις 26 Οκτωβρίου. Σύμφωνα με την αγιολογική παράδοση, ο Δημήτριος ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας στη Θεσσαλονίκη και έζησε την εποχή των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού και Μαξιμιανού.  Διακρίθηκε ως αξιωματικός του ρωμαϊκού στρατού, αλλά λόγω της χριστιανικής του πίστης, συνελήφθη, φυλακίσθηκε και μαρτύρησε γύρω στα 303 μ.Χ. -306 μ.Χ. στη Θεσσαλονίκη.
   Παρουσιάζω μία επιλογή από αγαπημένες απεικονίσεις άγιου που απεικονίζεται πάντα με στολή Ρωμαίου αξιωματικού.
   Οι πρωιμότερες παραστάσεις του αγίου Δημητρίου χρονολογούνται στο τέλος του 10ου και στις αρχές του 11ου αιώνα. Στην παρακάτω εικόνα που αποδίδεται στον Φράγγο Κατελάνο-κύριο εκπρόσωπο της Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας- συνδυάζονται στοιχεία από παλαιολόγειες και μεταβυζαντινές παραστάσεις στρατιωτικών αγίων. 

Φράγγος Κατελάνος, Άγιος Δημήτριος. 16ος αιώνας. Φορητή Εικόνα. Μουσείο Χριστιανικού και Βυζαντινού Πολιτισμού. Αθήνα. 

  Η εικόνα προέρχεται από το ναό της Υπαπαντής στη Θεσσαλονίκη, όπου βρίσκονται άλλες δύο εικόνες τέμπλου που έχουν αποδοθεί στον ίδιο ζωγράφο. Τα δύο αυτά έργα μαζί με δύο ακόμη, από το ναό του Αγίου Αθανασίου στην ίδια πόλη, δημιουργούν ένα σύνολο που πιθανότατα ο Κατελάνος φιλοτέχνησε κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Άγιον Όρος, όταν πραγματοποίησε τη διακόσμηση του παρεκκλησίου του Αγίου Νικολάου στη μονή Μεγίστης Λαύρας, στα 1560.

Εικόνα του Αγίου Δημητρίου. Έργο Κρητικού Εργαστηρίου. Β' μισό  του 15ου αιώνα. Μουσείο Μπενάκη. Υστεροβυζαντινές-Παλαιολόγειες επιρροές. Ο Άγιος Δημήτριος απεικονίζεται ως στρατιωτικός με δόρυ και ασπίδα.

Ο Φώτης Κόντογλου γράφει για τον Άγιο Δημήτριο: 

  "...Ὁ ἅγιος Δημήτριος περισκεπάζει ὅλη τὴν οἰκουμένη, ὅπως λέγει τὸ τροπάρι του, ἀλλὰ ἰδιαίτερα προστατεύει τὴ Θεσσαλονίκη, ποὺ τὴ γλύτωσε πολλὲς φορὲς καὶ στέκεται κι᾿ ἀνθίζει ὡς τὰ σήμερα, καινούργιος μέγας Ἀλέξαντρος, ποὺ ἡ δύναμή του κ᾿ ἡ ἀντρεία του δὲν χαθήκανε μὲ τὸ θάνατό του, ὅπως ἔγινε στὸν Ἀλέξαντρο, ἀλλὰ ζεῖ καὶ φανερώνεται στὸν αἰώνα, σ᾿ ὅσους τὸν παρακαλᾶνε μὲ θερμὴ καρδιά. Ἡ πατρίδα του βρίσκεται ὁλοένα σὲ κίνδυνο καὶ σὲ σκληρὲς περιστάσεις κι᾿ ὁλοένα τὸν κράζει νὰ τὴ βοηθήσει καὶ νὰ τὴ γλυτώσει. Καὶ φέτος, ὕστερα ἀπὸ τόσες γενεὲς ποὺ προστρέξανε μὲ δάκρυα στὴν προστασία του, πάλι θὰ δράμουνε οἱ βασανισμένοι χριστιανοὶ στὴν ἐκκλησία του καὶ θὰ κλάψουνε καὶ θὰ ψάλλουνε πάλι τὸ τροπάρι ποὺ λέγει: «Φρούρησον, πανεύφημε, τὴν σὲ μεγαλύνουσαν πόλιν ἀπὸ τῶν ἐναντίον προσβολῶν, παῤῥησίαν ὡς ἔχων πρὸς Χριστὸν τὸν σὲ δοξάσαντα».

Γεώργιος Τζάνες, Οι Βίοι του Αγίου Δημητρίου. 1646. Μουσείο Χριστιανικού και Βυζαντινού Πολιτισμού. Αθήνα.

"...Ὁ ἅγιος Δημήτριος, ὁ μεγαλομάρτυς καὶ μυροβλύτης, γεννήθηκε στὴ Θεσσαλονίκη στὰ 260 μ.X. Οἱ γονιοί του ἤτανε ἐπίσημοι ἄνθρωποι κι᾿ ὁ Δημήτριος κοντὰ στὴ φθαρτὴ δόξα ποὺ εἶχε ἀπὸ τὸ γένος του, ἤτανε στολισμένος καὶ μὲ χαρίσματα ἄφθαρτα, μὲ φρονιμάδα, μὲ γλυκύτητα, μὲ ταπείνωση, μὲ δικαιοσύνη καὶ μὲ κάθε ψυχικὴ εὐγένεια. Ὅλα τοῦτα ἤτανε σὰν ἀκριβὰ πετράδια ποὺ λάμπανε ἀπάνω στὴν κορόνα ποὺ φοροῦσε, κι᾿ αὐτὴ ἡ κορόνα ἤτανε ἡ πίστη στὸν Χριστό. Ἐκεῖνον τὸν καιρὸ βασίλευε στὴ Ῥώμη ὁ Διοκλητιανὸς κ᾿ εἶχε διορισμένον καίσαρα, στὰ μέρη τῆς Μακεδονίας καὶ στὰ ἀνατολικά, ἕνα σκληρόκαρδο καὶ αἱμοβόρον στρατηγὸ ποὺ τὸν λέγανε Μαξιμιανό, θηρίο ἀνθρωπόμορφο, ὅπως ἤτανε ὅλοι αὐτοὶ οἱ πολεμάρχοι, ποὺ βαστούσανε κεῖνον τὸν καιρὸ μὲ τὸ σπαθὶ τὸν κόσμο, ὁ Διοκλητιανός, ὁ Μαξέντιος, ὁ Μαξιμίνος, ὁ Γαλέριος, ὁ Λικίνιος, πετροκέφαλοι, ἀγριοπρόσωποι, δυνατοσάγωνοι, πικρόστομοι, μὲ λαιμὰ κοντὰ καὶ χοντρὰ σὰν βαρέλια, ἀλύπητοι, φοβεροί. Αὐτὸς διώρισε τὸν Δημήτριο ἄρχοντα τῆς Θεσσαλονίκης κι᾿ ὅταν γύρισε ἀπὸ κάποιον πόλεμο, μάζεψε τοὺς ἀξιωματικοὺς στὴ Θεσσαλονίκη γιὰ νὰ κάνουνε θυσία στὰ εἴδωλα. Τότε ὁ Δημήτριος εἶπε πὼς εἶναι χριστιανὸς καὶ πὼς δὲν παραδέχεται γιὰ θεοὺς τὶς πελεκημένες πέτρες. Ὁ Μαξιμιανὸς φρύαξε καὶ πρόσταξε νὰ τὸν δέσουνε καὶ νὰ τὸν φυλακώσουνε σ᾿ ἕνα λουτρό. 

Εικόνα Κερκυραίου αγιογράφου του 16ου αιώνα. Στη δεξιά πλευρά του πίνακα διακρίνεται η τειχισμένη Θεσσαλονίκη. Βυζαντινό Μουσείο Αντιβουνιώτισσας. Κέρκυρα.

...Ὅσον καιρὸ ἤτανε φυλακισμένος, ὁ κόσμος πρόστρεχε μὲ θρῆνο κι᾿ ἄκουγε τὸν Δημήτριο ποὺ δίδασκε τὸ λαὸ γιὰ τὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ. Ἕνα παλληκαρόπουλο, ὁ Νέστορας, πήγαινε κι᾿ αὐτὸς κάθε μέρα κι᾿ ἄκουγε τὴ διδασκαλία του. Ἐκεῖνες τὶς ἡμέρες, παλεύανε πολλοὶ ἀντρειωμένοι μέσα στὸ στάδιο κι᾿ ὁ Μαξιμιανὸς χαιρότανε γι᾿ αὐτὰ τὰ θεάματα· μάλιστα εἶχε σὲ μεγάλη τιμὴ ἕναν μπεχλιβάνη ποὺ τὸν λέγανε Λυαῖο, ἄνθρωπο θηριόψυχο καὶ χεροδύναμο, εἰδωλολάτρη καὶ βλάστημο, φερμένον ἀπὸ κάποιο βάρβαρο ἔθνος. Βλέποντας ὁ Νέστορας πὼς τοὺς εἶχε ρίξει κάτω ὅλους αὐτὸς ὁ Λυαῖος, καὶ πὼς καυχιότανε πὼς εἶχε τὴ δύναμη τοῦ Ἄρη καὶ πὼς κανένας ντόπιος δὲν ἀποκοτοῦσε νὰ παλέψει μαζί του, πῆγε στὴ φυλακὴ καὶ παρακάλεσε τὸν ἅγιο Δημήτριο νὰ τὸν βλογήσει γιὰ νὰ ντροπιάσει τὸν Λυαῖο καὶ τὸν Μαξιμιανὸ καὶ τὴ θρησκεία τους. Κι᾿ ὁ ἅγιος Δημήτριος ἔκανε τὴν προσευχή του καὶ τὸν σταύρωσε καὶ παρευθὺς ἔδραμε ὁ Νέστορας στὸ στάδιο καὶ πάλεψε μὲ κεῖνον τὸν ἄγριο τὸ γίγαντα καὶ τὸν ἔριξε χάμω καὶ τὸν ἔσφαξε. Τότε ὁ Μαξιμιανὸς ἔγινε θηρίο ἀπὸ τὸ θυμό του καὶ μαθαίνοντας πὼς ὁ Νέστορας ἤτανε χριστιανὸς καὶ πὼς τὸν εἶχε βλογήσει ὁ Δημήτριος, πρόσταξε νὰ τοὺς σκοτώσουνε. Σὰν πήγανε στὴ φυλακὴ οἱ στρατιῶτες, τρυπήσανε τὸν Δημήτριο μὲ τὰ κοντάρια καὶ ἔτσι πῆρε τ᾿ ἀμάραντο στέφανο, στὶς 26 Ὀκτωβρίου 296· μάλιστα εἶναι γραμμένο πὼς σὰν εἶδε τοὺς στρατιῶτες νὰ ρίχνουνε τὰ κοντάρια καταπάνω του, σήκωσε ψηλὰ τὸ χέρι του καὶ τὸν πήρανε οἱ κονταριὲς στὸ πλευρό, γιὰ νὰ ἀξιωθεῖ τὸ τρύπημα τῆς λόγχης ποὺ δέχτηκε ὁ Χριστὸς στὴν πλευρά του κ᾿ ἔβγαλε αἷμα καὶ νερὸ ἡ λαβωματιά του. Τὸν Νέστορα τὸν ἀποκεφαλίσανε τὴν ἄλλη μέρα ἔξω ἀπὸ τὸ κάστρο. Οἱ χριστιανοὶ σηκώσανε τὰ ἅγια λείψανα καὶ τὰ θάψανε ἀντάμα, κι᾿ ἀπὸ τὸν τάφο ἔβγαινε ἅγιο μύρο ποὺ γιάτρευε τὶς ἀρρώστιες, γιὰ τοῦτο τὸν λένε καὶ μυροβλύτη. Ἀπάνω στὸν τάφο χτίσθηκε ἐκκλησιά, τὸν καιρὸ ποὺ βασίλεψε ὁ μέγας Κωνσταντῖνος..."

    Φώτης Κόντογλου, Ἀρματωμένος τὴν Ἀρματωσιὰ τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἅγιος Δημήτριος ὁ Μυροβλύτης (ἀπὸ τὸ Ἀσάλευτο Θεμέλιο, Ἀκρίτας 1996). Απόσπασμα.

Πολύκλειτος Ρέγκος, Άγιος Δημήτριος, 1935. Βυζαντινό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Ο άγιος Δημήτριος εικονίζεται έφιππος να κατατροπώνει τον αντίπαλό του που κείται στο έδαφος. Στο κάτω μισό της παράστασης επικρατούν τόνοι του καφέ, ενώ το επάνω τμήμα καταλαμβάνεται από «χρυσό κάμπο». Επιγραφή κάτω αριστερά αναφέρει: ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΠΟΛΥΚΛΕΙΤΟΥ /Ν.ΡΕΓΚΟΥ 1935.

Πολύκλειτος Ρέγκος, Άγιος Δημήτριος. 1939.

http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/o_agios_dhmhtrios.htm

http://www.respublica.gr/2018/02/column/%CE%B7-%CE%B8%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%BA%CE%B7-%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B7-%CF%80%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%AF%CE%B4%CE%B1-%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%BF%CF%82-%CE%B2/

https://www.mbp.gr/el/object/%CE%95%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BD%CE%B1-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%AC%CE%B3%CE%B9%CE%BF-%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%AE%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BF-%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%A0%CE%BF%CE%BB%CF%8D%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%A1%CE%AD%CE%B3%CE%BA%CE%BF%CF%85

http://www.byzantinemuseum.gr/el/search/?bxm=1554

http://www.byzantinemuseum.gr/el/collections/Loverdos_collection/?bxm=13107

https://www.benaki.gr/index.php?option=com_collectionitems&view=collectionitem&id=107424&Itemid=162&lang=el

https://paletaart.wordpress.com/2012/07/08/%CF%81%CE%AD%CE%B3%CE%BA%CE%BF%CF%82-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CF%8D%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CF%82-polykleitos-rengos-1903-1984/%CF%81%CE%AD%CE%B3%CE%BA%CE%BF%CF%82-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CF%8D%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CF%82-%CE%AC%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AE%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82-1939/

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%AE%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82