Άννα Αγγελοπούλου: Τα πάθη του Χριστού και η Ανάσταση στην αγιογραφία.

Άννας Αγγελοπούλου Ιστολόγιο Χάριν Λόγου και Τέχνης, Χάριν Φίλων

"O άνθρωπος πρέπει κάθε μέρα ν᾽ακούει ένα γλυκό τραγούδι, να διαβάζει ένα ωραίο ποίημα, να βλέπει μια ωραία εικόνα και, αν είναι δυνατόν, να διατυπώνει μερικές ιδέες. Αλλιώτικα χάνει το αίσθημα του καλού και την τάση προς αυτό...". Γκαίτε.

Το βρήκα γραμμένο σ᾽ένα ξεχασμένο λεύκωμα της μητέρας μου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 τέτοια αποφθέγματα σημείωναν οι μικρές μαθήτριες...

Γιατί θέλω ένα ιστολόγιο; Γιατί η ανάγκη μιας τέτοιου είδους επικοινωνίας;

Θα πω μόνο ότι στην αρχή σκέφτηκα να είναι ένα ιστολόγιο που να απευθύνεται στους συναδέλφους μου, δηλαδή μόνο σε φιλολόγους... "Χάριν φίλων" του λόγου, δηλαδή. Στη συνέχεια σκέφτηκα να είναι και "χάριν φίλων" της τέχνης. Τελικά, όμως, αποφάσισα να απευθύνεται και σε πολλούς άλλους: στους πρώην και επόμενους μαθητές μου, σε όσους αγαπούν να ονειρεύονται, σε όσους πιστεύουν ακόμα στο όραμα της παιδείας, σε όσους επέλεξαν να είναι εκπαιδευτικοί από αγάπη, σε όσους αγαπούν να ταξιδεύουν, και κυρίως σε όσους αγαπούν την ανάγνωση ή μάλλον τις αναγνώσεις...σε όσους παντού και πάντα θα διαβάζουν...θα διαβάζουν κείμενα στα βιβλία, κείμενα στις εικόνες, κείμενα στα πρόσωπα των ανθρώπων... Άλλωστε, η ανάγνωση είναι ταξίδι, όχι ένα αλλά πολλά ταξίδια...

Τελικά, το ιστολόγιο αυτό απευθύνεται στα αγαπημένα πρόσωπα της ζωής μας... Απευθύνεται ακόμα σε φίλους, γνωστούς και άγνωστους, σε πρόσωπα που συνάντησα, συναντώ καθημερινά, θα συναντήσω στο μέλλον ή που δε θα συναντήσω ποτέ.

Καλά ταξίδια, λοιπόν, με βιβλία, εικόνες, μουσικές και κυρίως με όνειρα!

Σάββατο 4 Μαΐου 2013

Τα πάθη του Χριστού και η Ανάσταση στην αγιογραφία.

Τα πάθη του Χριστού και η Ανάσταση στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία

Οι παρακάτω εικόνες συμπεριλαμβάνονται στα εκθέματα του Βυζαντινού Μουσείου της Αθήνας, αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα της αγιογραφίας και εικονογραφίας, πραγματικά πολύτιμα έργα για τους φιλότεχνους και τους ιστορικούς της τέχνης.

Σκέφτομαι, όμως, ότι κάποτε υπήρξαν αντικείμενα λατρείας, έκφραση της ομολογίας της ανθρώπινης πίστης.... Προσέλκυσαν το βλέμμα ικεσίας των πιστών, άκουσαν τις προσευχές και τις παρακλήσεις τους, έγιναν το όραμα τους, ανακούφισαν και γαλήνεψαν την ψυχή τους...Αναρωτιέμαι πόσοι άνθρωποι μέσα στους αιώνες μοιράσθηκαν μαζί τους τη βεβαιότητα και την ασφάλεια της πίστης, αλλά και τον πόνο και την αγωνία...

Οι δύο πρώτες είναι από τις πιο αγαπημένες μου, αν και δε θέλω να κάνω διακρίσεις. Με γοητεύουν για τη λιτότητα της σκηνής της Σταύρωσης που απεικονίζουν και για την υπερβατικότητα των θείων μορφών.

Αγνώστου, Σταύρωση. Φορητή εικόνα. 9ος-13os αιώναs. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.

Στην παραπάνω εικόνα, η οποία προέρχεται πιθανότατα από το τέμπλο του ιερού ενός ναού της Θήβας, η σκηνή της υπέρτατης θυσίας, της Σταύρωσης, απεικονίζεται με απόλυτη λιτότητα πάνω σε χρυσό βάθος, όπως πάντα συμβαίνει στις βυζαντινή αγιογραφία. Οι θείες μορφές εκφράζουν με στωικότητα τον πόνο τους. Αριστερά του Σταυρού στέκεται η θλιμένη μητέρα Παναγία που κοιτάζει με τρυφερότητα τον Εσταυρωμένο γιο της Χριστό, ενώ δεξιά στέκεται ο επίσης θλιμένος Ιωάννης. Δεξιά και αριστερά του Σταυρού ίπτανται οι αρχάγγελοι Γαβριήλ και Μιχαήλ κρατώντας απλωμένα υφάσματα στα οποία θα τυλίξουν το σώμα του Εσταυρωμένου.

Στην πίσω όψη της εικόνας απεικονίζεται η Παναγία βρεφοκρατούσα με τον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας. Η απεικόνιση του βρέφους Χριστού στην αγκαλιά της μητέρας συνδέεται με τη σκηνή του μεγάλου Εσταυρωμένου Χριστού στην άλλη όψη της εικόνας. Ο υιός του Θεού έγινε άνθρωπος, μέσω μίας θνητής κοπέλας, της Μαρίας, προκειμένου να θυσιαστεί για τη σωτηρία του κόσμου. Η μητέρα που κρατά στην αγκαλιά το βρέφος, στην άλλη όψη της εικόνας βλέπει τη Σταύρωση του μεγάλου της πια γιου, χωρίς να μπορεί να τον κρατήσει στην αγκαλιά της.

Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. Στην πίσω όψη από τη Σταύρωση.

Ανδρέας Ρίτζος, Σταύρωση. 15ος αιώνας. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.

Η παραπάνω εικόνα πρέπει να είναι έργο του γνωστού Κρητικού αγιογράφου Ανδρέα Ρίτζου και αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά δείγματα της ιταλοκρητικής ζωγραφικής και δείχνει τις επιρροές της δυτικής εικονογραφίας στον Κρητικό ζωγράφο, γεγονός απόλυτα δικαιολογημένο, λόγω της Βενετικής κυριαρχίας στην Κρήτη. Η σκηνή, ωστόσο, που απεικονίζεται, αποτελείται από μία σύνθεση με το μοναδικό θέμα των αρχικών J H S, η οποία είναι μάλλον πρωτότυπη και άγνωστη στη βυζαντινή και δυτική εικονογραφία.

Η σκηνή περιέχει τις παραστάσεις της Σταύρωσης, της Ανάστασης και της Εις Άδου Καθόδου, οι οποίες απεικονίζονται στη συντομογραφημένη λατινική επιγραφή J(esus) H(ominum) S(alvator) {Ιησούς Λυτρωτής των Ανθρώπων} που είναι το έμβλημα των Φραγκισκανών (καθιερώθηκε από τον άγιο Βεναρδίνο της Σιένας). Η λιτή σκηνή της Σταύρωσης καταλαμβάνει τα δύο πρώτα γράμματα και περιλαμβάνει μόνο τις τρεις βασικές μορφές, του Χριστού, της Παναγίας και του Ιωάννη. Κάτω από το Σταυρό υπάρχει μία σπάνια απεικόνιση του ενσώματου Αδάμ μπροστά στο σπήλαιο, ενώ πάνω από την Παναγία και τον Ιωάννη ίπτανται δύο άγγελοι. Στο γράμμα S εικονίζονται δύο παραστάσεις της Ανάστασης, που αποδεικνύουν ότι στο έργο συνθέτονται στοιχεία της δυτικής και βυζαντινής εινονογραφίας: ο βυζαντινός τύπος της Εις Άδου Κάθοδου με την έγερση των νεκρών από τους τάφους και ο δυτικός τύπος του Ιησού να εξέρχεται πανηγυρικά από τον τάφο. To χρυσό βάθος που συνηθίζεται στις βυζαντινές εικόνες κοσμείται με ανθισμένους βλαστούς, ενώ μέσα σε ρόμβους περικλείονται ο ήλιος και η σελήνη.

Οι δύο παρακάτω εικόνες της μεταβυζαντινής περιόδου απεικονίζουν σε χρυσό φόντο πολυπρόσωπες σκηνές. Παρά το γεγονός ότι εξιστορούν με δραματικότητα και ένταση πολλά και διάφορα επεισόδια, αποπνέουν τη γαλήνη της υπερβατικότητας της βυζαντινής τέχνης.

Θεόδωρος Πουλάκης, Η Αγία Τριάδα, η εις Άδου Κάθοδος, ο Χριστός εν Παραδείσω και ο Επιτάφιος. β᾽μισό του 17ου αιώνα. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.