Ο Αθανάσιος Διάκος στην ποίηση και την τέχνη

Αθανάσιος Διάκος

   Ο Αθανάσιος Διάκος ήταν από τους αγαπημένους μου ήρωες της ελληνικής επανάστασης, όταν ήμουν μικρή. Θυμάμαι την προσωπογραφία του από τα μαθητικά βιβλία και τις διακοσμήσεις των σχολικών γιορτών της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου. Δυνατό και καθαρό βλέμμα, μακριά μαλλιά, τσιγκελωτό μουστάκι. Τότε, βέβαια, δεν ήξερα ότι ήταν το πορτρέτο του Αθανάσιου Διάκου από τον ζωγράφο της ελληνικής επανάστασης Διονύσιο Τσόκο. Ο Αθανάσιος Διάκος αγωνίστηκε ηρωικά στη μάχη της Αλαμάνας, αιχμαλωτίστηκε, βασανίστηκε και είχε μαρτυρικό θάνατο στη Λαμία τον Απρίλιο του 1821. Αντιμετώπισε το μαρτύριο με αξιοπρέπεια και ψυχικό σθένος, αρνήθηκε να αλλάξει την πίστη του και να υποταχθεί, αντιστάθηκε έως θανάτου και δεν υπέκυψε στο φόβο του σωματικού πόνου.
   Στη συλλογική λαϊκή συνείδηση έγινε το σύμβολο του αγνού ήρωα, της ατρόμητης ψυχής που επιλέγει το θάνατο -και μάλιστα φρικτό-από τη ζωή στη σκλαβιά.

Διονύσιος Τσόκος, Αθανάσιος Διάκος. 1861. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Αθήνα.

Peter Von Hess, «ο Διάκος οδηγεί τους Δερβενοχωρίτας εις την μάχην». Μόναχο γύρω στα 1835. Από το Λεύκωμα του Peter Von Hess "Eλληνικός Ηρωισμός" ή "Η απελευθέρωση της Ελλάδος".

Αλέξανδρος Ησαΐας (1800-1839), Η μάχη της Αλαμάνας. Λιθογραφία.  Από τη συλλογή των επτά λιθογραφιών με τίτλο "Ιστορία της Ελλάδος" που τύπωσε το 1839 (λίγο πριν το θάνατό του) στην Τεργέστη. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. 

   Στην παραπάνω λιθογραφία απεικονίζεται ένα στιγμιότυπο από τη Μάχη στο γεφύρι της Αλαμάνας (22-23 Απριλίου 1821), έξω από τη Λαμία. Διακρίνουμε,  όρθιο στα αριστερά με το γιαταγάνι στο χέρι, τον Αθανάσιο Διάκο να μάχεται ηρωικά. Η Μάχη της Αλαμάνας ήταν από τις πρώτες ένοπλες συγκρούσεις των επαναστημένων Ελλήνων με τα τουρκικά στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη, που κατέβαιναν προς την Πελοπόννησο για να καταστείλουν την επανάσταση. Στη μάχη αυτή η μικρή ομάδα των επαναστατών που προσπάθησε να ανακόψει την κάθοδο του πολυπληθούς στρατεύματος ηττήθηκε. Ο Αθανάσιος Διάκος τραυματίστηκε, συνελήφθη και οδηγήθηκε στον Ομέρ Βρυώνη. Βασανίστηκε και εκτελέστηκε δια ανασκαλοπισμού.

 Ήρως της ελληνικής επαναστάσεως. Αθανάσιος Διάκος. Λαϊκή απεικόνιση της σύλληψης του Διάκου. Εκδοση Άγγελου Απέργη. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Αθήνα.

  Η αντίσταση και ο ηρωικός θάνατος του Αθανάσιου Διάκου είχαν ισχυρή απήχηση στη λαϊκή συνείδηση, γεγονός που αποδεικνύεται από τις αναφορές σε διάφορα δημοτικά τραγούδια. Συναντάμε, επίσης,  αναφορές για τον Αθανάσιο Διάκο στον έντεχνο ποιητικό λόγο από ποιητές, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Κρυστάλης,  ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Από την άλλη πλευρά, η μορφή του Αθανασίου Διάκου ενέπνευσε και διάφορους καλλιτέχνες, λαϊκούς αλλά και λόγιους ζωγράφους.

Τρία πορτρέτα του Αθανάσιου Διάκου από τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Χατζημιχαήλ.

Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1870-1934), Ο ήρως Αθανάσιος Διάκος το 1821.  Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Θεσσαλονίκη.

Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1870-1934), Ο ήρως Αθανάσιος Διάκος. 1929.

Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, Ο ήρωας Αθανάσιος Διάκος. 1930.

Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1870-1934), Αθανάσιος Διάκος. 1910.

  Από τα ποιήματα με θέμα τον Αθανάσιο Διάκο, επιλέγω ένα ποίημα από έναν ποιητή που δεν περιμένουμε να έχει εμπνευστεί από μορφές της ελληνικής επανάστασης, τον Κώστα Καρυωτάκη. Ανατρεπτικός ο Καρυωτάκης, συνθέτει ένα αντιηρωικό σονέτο, εστιάζοντας στην ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσης τον Απρίλιο (μας θυμίζει τον Σολωμό), της εποχής του μαρτυρικού θανάτου του Αθανάσιου Διάκου. Δεν υπάρχει καμία αναφορά στην επανάσταση και σε ιστορικά γεγονότα...το όνομα του ήρωα βρίσκεται μόνο στον τίτλο. Το ποιητικό υποκείμενο περιγράφει το ανοιξιάτικο τοπίο και τελειώνει μεταφέροντας μέσα σε εισαγωγικά την απορία ενός προσώπου που αναρωτιέται πώς να πεθάνει...

Κώστας Καρυωτάκης, Διάκος

Μέρα τ' Απρίλη.
Πράσινο λάμπος,
γελούσε ο κάμπος
με το τριφύλλι.

Ως την εφίλει
το πρωινό θάμπος,
η φύση σάμπως
γλυκά να ομίλει.

Εκελαδούσαν
πουλιά, πετώντας
όλο πιο πάνω.

Τ' άνθη ευωδιούσαν.
Κι είπε απορώντας:
«Πώς να πεθάνω;»

Από την Ηρωική Τριλογία, Ελεγεία και Σάτιρες (1927).

Φώτης Κόντογλου (1895-1965), Αθανάσιος Διάκος (λεπτομέρεια τοιχογραφίας από το Δημαρχείο της Αθήνας). Τέλη Δεκαετίας 1930.

Φώτης Κόντογλου (1895-1965), Από αριστερά: Αθανάσιος Διάκος, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Γεώργιος Καραϊσκάκης, Ανδρέας Μιαούλης (λεπτομέρεια τοιχογραφίας από το Δημαρχείο της Αθήνας). Στην τοιχογραφία απεικονίζονται σημαντικές μορφές της ελληνικής ιστορίας από την αρχαιότητα έως την ελληνική επανάσταση. Τέλη Δεκαετίας 1930.

   Η θέση του Αθανάσιου Διάκου στη συλλογική νεοελληνική συνείδηση αναδεικνύεται κυρίως από το παρακάτω αριστούργημα ενός μεγάλου Έλληνα ζωγράφου, του Κωνσταντίνου Παρθένη, που μετέφερε στη ζωγραφική τον συνδυασμό του ελληνοκεντρισμού και του μοντερνισμού της Γενιάς του 30. Στο βαθύτατα συμβολικό αυτό έργο, ο Αθανάσιος Διάκος, με την άρνησή του να αλλάξει πίστη και τον ηρωικό μαρτυρικό του θάνατο, "αποθεώνεται"...  Με προφανείς θρησκευτικές αναφορές που θυμίζουν την Ανάσταση και Ανάληψη του Κυρίου, απεικονίζεται η σκηνή της ανάληψης στους ουρανούς του ήρωα...

Κωνσταντίνος Παρθένης, Η αποθέωσις του Αθανασίου Διάκου. 1931. Εθνική Πινακοθήκη. Αθήνα. Ποιητική ατμόσφαιρα και επιρροές από την αρχαία ελληνική εικονογραφία, τη βυζαντινή αγιογραφία, αλλά και την Αναγεννησιακή ζωγραφική (για την ανάλυση του πίνακα, βλ. http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?artwork_id=71220).

https://el.wikipedia.org/wiki/Αρχείο:Athanasios_Diakos_by_Hess.jpg

http://homouniversalisgr.blogspot.gr/2013/04/blog-post_24.html
http://karyotakis.awardspace.com/poems/elegeia/diakos.htm
https://el.wikipedia.org/wiki/Αλέξανδρος_Ησαΐας
http://www.athanasios-diakos-museum.gr/syllogi.html
https://paletaart.wordpress.com/2013/05/10/εθνικό-ιστορικό-μουσείο-national-historical-museum-
athens/
https://el.wikipedia.org/wiki/Αρχείο:Αθανάσιος_Διάκος._Λάδι_σε_χαρτόνι._Θεόφιλος.jpg
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/44/Theofilos_Athanasios_Diakos.jpg
https://paletaart.wordpress.com/2012/08/27/κόντογλου-φώτης-photis-kontoglou-1895-1965/κόντογλου-φώτης-αθανάσιος-διάκος/
http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?artwork_id=71220
http://www.nikias.gr/view_artist_additional.php?prod_id=1267&ptid=11852&mode=painting_comments&mtag=&chartpage=&paintspage=33