Το αναγνωστικό Ο κόσμος του παιδιού. Ένα σχολικό βιβλίο
της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης 1929-1931
Σύμφωνα με τον ιστορικό της εκπαίδευσης Αλέξη Δημαρά, η λεγόμενη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929-1931 θεωρείται μία από τις σημαντικότερες τομές στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Στα πλαίσια της μεταρρύθμισης αυτής, η οποία επιχειρήθηκε κατά την περίοδο της τελευταίας διακυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου (1928-1932), ελήφθησαν μια σειρά μέτρων και νομοθετικών ρυθμίσεων με σκοπό τον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης σύμφωνα με το πνεύμα του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού. Κάποια από τα μέτρα ήταν η οικοδόμηση σχολικών κτιρίων, η γενίκευση των μεικτών δημοτικών σχολείων, η καθιέρωση του εξατάξιου δημοτικού ως βαθμίδα υποχρεωτικής εκπαίδευσης και του εξατάξιου γυμνάσιου (μέχρι τότε το δημοτικό ήταν τετρατάξιο, ενώ υπήρχε η ενδιάμεση βαθμίδα του τριτάξιου ελληνικού σχολείου και η τελευταία βαθμίδα του τετρατάξιου γυμνάσιου), η ίδρυση πειραματικών σχολείων υπό την εποπτεία των Παιδαγωγικών Τμημάτων των Πανεπιστημίων, η μέριμνα για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, την εκπαίδευση των κοριτσιών, την προσχολική αγωγή, την τεχνική-επαγγελματική εκπαίδευση.
Στο μεταρρυθμιστικό έργο για την εκπαίδευση αυτής της περιόδου συμπεριλαμβάνεται και ο νόμος 5045 του 1931 "περί σχολικών βιβλίων" που ψηφίστηκε με εισήγηση του τότε Υπουργού Παιδείας Γεωργίου Παπανδρέου. Ο νόμος προέβλεπε την επέκταση της δημοτικής γλώσσας και στις έξι τάξεις του δημοτικού σχολείου, την κατάργηση του ενός σχολικού βιβλίου και την έγκριση περισσότερων από ένα σχολικά εγχειρίδια για κάθε μάθημα, από τα οποία οι Σύλλογοι Διδασκόντων θα επέλεγαν ποιο θα διδάξουν. Κατά την πρώτη εφαρμογή αυτού του νόμου, ένα από τα σχολικά βιβλία που εγκρίθηκαν για να διδαχθούν στη Β΄Τάξη του Δημοτικού ήταν το αναγνωστικό Ο κόσμος του παιδιού με συγγραφείς τη Ρ. Ιμβριώτη, τον Δ. Δεληπέτρου και τον Δ. Δούκα. Η εικονογράφηση του βιβλίου (περιείχε 34 εικόνες) σχεδιάστηκε από τον Κεφαλλονίτη ζωγράφο Γεράσιμο Στέρη που από το 1936 εγκαταστάθηκε στη Ν. Υόρκη.
Το εξώφυλλο της τρίτης έκδοσης του αναγνωστικού απεικονίζει μια θαλασσογραφία. Ένα νεαρό αγόρι κάθεται σ' ένα βραχάκι στην παραλία. Διακρίνεται η θάλασσα και καράβια με πανιά. Το βιβλίο πρωτοεκδόθηκε μάλλον το 1932. Ήταν το πρώτο στη λίστα με τα τέσσερα αναγνωστικά που εγκρίθηκαν για να διδαχθούν στη Β' Τάξη του Δημοτικού το 1932. Στην έκδοση του 1934 το όνομα της Ρόζας Ιμβριώτη θα αφαιρεθεί από το εξώφυλλο, ίσως λόγω των αριστερών πεποιθήσεων της.
Η Ρόζα Ιμβριώτη (1898-1977). Μία από τις λίγες γυναίκες πρωτοπόρους παιδαγωγούς που αγωνίστηκε για τον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στην Ελλάδα. Υπήρξε δραστήριο μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου, συνδέθηκε με τις ηγετικές φυσιογνωμίες του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού, Αλέξ. Δελμούζο και Δ. Γληνό, και εργάστηκε μαζί τους για το όραμα μιας καλύτερης εκπαίδευσης. Συμμετείχε στη μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Δελμούζου στο Μαράσλειο Διδασκαλείο (1924-1926) και κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας της σ᾽αυτό το εκπαιδευτικό ίδρυμα, κατηγορήθηκε για "διάδοση κομμουνιστικών ιδεών" από τη δικτατορία του Πάγκαλου και απολύθηκε (το 1926), επειδή προσπάθησε να διδάξει επιστημονικά το μάθημα της ιστορίας (και ιδίως την επανάσταση του 1821) χωρίς εθνικιστικές εξάρσεις. Μετά την απόλυσή της έφυγε μαζί με τον σύζυγό της γνωστό μαρξιστή φιλόσοφο, Γιάννη Ιμβριώτη, στο Βερολίνο από όπου θα επιστρέψουν στην Ελλάδα, όταν ο Βενιζέλος θα επανέλθει στην εξουσία.
Εικόνα του αναγνωστικού που απεικονίζει τη γιαγιά με τα εγγόνια της μπροστά στο τζάκι. "Μόλις τελειώσω το βραδάκι το μάθημά μου, παίρνω και κάθομαι χαμηλά μπροστά στα πόδια της γιαγιάς κοντά στο μαγκάλι. Η γιαγιά κάθεται στην καρέκλα της. Παίρνει στα γόνατά της την αδελφούλα μου κι αρχίζει το παραμύθι". Απόσπασμα από τη σ. 5 του αναγνωστικού.
Το αναγνωστικό Ο κόσμος του παιδιού, όπως και όλα τα αναγνωστικά της μεταρρύθμισης του 1929-1932, εξέφραζε το πνεύμα και τις αρχές του κινήματος του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Έτσι, το περιεχόμενο των κειμένων του δεν είχε ως κύριο σκοπό την εθνική και θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των παιδιών, αλλά τις αρχές της αυτενέργειας και ομαλής κοινωνικοποίησης των μαθητών, καθώς και της αρμονικής ανάπτυξης των σωματικών και πνευματικών δυνάμεων και κλίσεων των παιδιών κοντά στη φύση. Αυτές ήταν άλλωστε βασικές αρχές της "Νέας Αγωγής" που ενστερνιζόταν το κίνημα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού και είχαν θέσει και οι πρωτεργάτες του, ο Δελμούζος και ο Γληνός.
Ο τίτλος του αναγνωστικού Ο κόσμος του παιδιού δείχνει ότι επίκεντρο ήταν το ίδιο το παιδί, τα ενδιαφέροντα και οι κλίσεις του, τα βιώματά του, οι σκέψεις και τα αισθήματά του. Το αναγνωστικό περιέχει σύντομες ιστορίες από την καθημερινή ζωή στις οποίες πρωταγωνιστούν παιδιά που ζουν στην ελληνική ύπαιθρο μαζί με την οικογένειά τους. Περιλαμβάνει, επίσης, παιδικά ποιήματα, τραγουδάκια και παραδοσιακά παραμύθια. Τα ποιήματα έχουν γράψει γνωστοί λογοτέχνες της εποχής, όπως ο Γ. Βιζυηνός, ο Σπ. Σπεράντζας, ο Ζ. Παπαντωνίου. Το πρώτο κείμενο είναι μία προσευχή, ενώ στη συνέχεια ακολουθεί ένα κείμενο με τίτλο η οικογένειά μου. Ο μικρός αφηγητής, ο Τάκης, προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα ποιον αγαπά περισσότερο από τα μέλη της οικογένειάς του, για να καταλήξει ότι τους αγαπά όλους εξίσου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πρώτη αξία με την οποία διαπαιδαγωγούνται οι μικροί μαθητές είναι αγάπη προς την οικογένεια. Τα αδέλφια είναι αγαπημένα, η μητέρα είναι πιστή και αφοσιωμένη στα παιδιά και τον άνδρα της και έχει την αποκλειστική μέριμνα του νοικοκυριού και τη φροντίδα των παιδιών, ο πατέρας είναι ένας τίμιος βιοπαλαιστής που εργάζεται σκληρά για την οικογένειά του, τα μέλη της οποίας τον περιμένουν υπομονετικά να επιστρέψει από τη δουλειά του για να καθήσουν όλοι μαζί στο τραπέζι για φαγητό και ανησυχούν αν καθυστερήσει, η γιαγιά είναι το καταφύγιο των παιδιών και, φυσικά, λέει παραμύθια στα εγγόνιά της, η μητέρα είναι απαραίτητη και αναγκαία παρουσία και όλοι ανησυχούν όταν αρρωστήσει...
Εικόνα που απεικονίζει το σπίτι μας. "Το σπίτι μας είναι το παλιότερο σπίτι του χωριού...ο πρόπαππός μου είχε πρώτος κατοικήσει εδώ. Πόσες φορές μου είχε μιλήσει ο πατέρας γι᾽ αυτόν με αγάπη!". Bλ. σ. 12 του αναγνωστικού.
Καθώς ξεφυλλίζουμε το αναγνωστικό μας αποκαλύπτονται οι γαλήνιες στιγμές από την καθημερινότητα μιας αγαπημένης οικογένειας, "εικόνες" από τη ζωή τους στην οποία όλα είναι τακτοποιημένα, ασφαλή και σίγουρα, χαρούμενα και ευχάριστα. Διαβάζουμε κείμενα για το σπίτι της οικογένειας στο χωριό, για τη γιορτή της μητέρας, για την αυλή και την κληματαριά του σπιτιού, για τα ζώα του σπιτιού, για τα παιχνίδια των παιδιών, για το σχολείο και τις δραστηριότητες της σχολικής ζωής, για τα μαγαζιά και διάφορα επαγγέλματα της εργατικής τάξης στην οποία ανήκουν οι ήρωες, για ταξίδια με το τραμ και το καράβι, για θρησκευτικές γιορτές και ήθη και έθιμα, για εκδρομές στην εξοχή και στο χωριό του παππού, για μπάνιο στη θάλασσα και άλλα διάφορα.
Εικόνα από το εδωδιμοπωλείο, αγαπημένο παιχνίδι των παιδιών. Πρόκειται για την αναπαράσταση του μπακάλικου της γειτονιάς. Τα παιδιά υποδύονται τους ρόλους του μπακάλη και του αγοραστή. Ο ένας πουλάει και άλλος αγοράζει.
Η εικόνα που απεικονίζει τον κήπο του σχολείου. Τα παιδιά με την επίβλεψη της δασκάλας χωρίζουν τον κήπο σε τετράγωνα και σκαλίζουν το χώμα. Βιωματική μάθηση στη φύση και Σχολείο Εργασίας εν δράσει.
Εικόνα που συνοδεύει το κείμενο με τον τίτλο η εκδρομή του σχολείου. Τα παιδιά από πανοραμική θέση στο λόφο όπου είχαν πάει εκδρομή με το σχολείο θαυμάζουν τη θέα της μικρής τους πόλης. Στην άκρη δεξιά διακρίνουμε τη θάλασσα.
Μια υπέροχη εικόνα θαλασσογραφίας που συνοδεύει το κείμενο με τον τίτλο το λιμάνι. "Έχετε δει λιμάνι; Bάρκες, μαούνες, καΐκια, πλοία, μεγάλα, πλοία πελώρια! Το ένα πλάι στο άλλο, κοντά-κοντά, στριμωγμένα. Γειτονιές ολόκληρες...Μόνο, που αντί για σπίτια είναι πλοία και αντί για δρόμοι θάλασσα. Είναι και εδώ μεγάλη κίνηση και φωνές...". Bλ. σ. 97-98 του αναγνωστικού. Άραγε, εκείνη την εποχή πόσα παιδιά της Β τάξης Δημοτικού, εκτός από όσα ζούσαν σε παραθαλάσσιες περιοχές, είχαν δει από κοντά θάλασσα και λιμάνι;
Εικόνα που απεικονίζει τα παιδιά να παίζουν στην παραλία υπό την επίβλεψη μιας μητέρας. "Η Ροδούλα, ο Νίκος, ο Αλέξης, ο Κωστάκης, η Λίτσα και εγώ ξεκινήσαμε για το μπάνιο. Είχαμε μαζί μας και το Θεμιστοκλή, ένα παιδί, που πρώτη φορά είχε κατέβη απ᾽το χωριό του και πρώτη φορά θα έβλεπε τη θάλασσα. Μας συνώδεψε όλους η μητέρα της Ροδούλας, η κυρία Κατίνα...". Βλ. σ. 138 του αναγνωστικού.
Μια ακόμη υπέροχη θαλασσογραφία που απεικονίζει σκηνή από ψαροχώρι.
Eικόνα που απεικονίζει ταξίδι με καράβι.
Εικόνα που απεικονίζει την αυλή της γιαγιάς και του παππού με τα διάφορα οικόσιτα ζώα στο χωριό όπου έχουν πάει τα παιδιά για διακοπές.
Βλ. Ρ. Ιμβριώτου, Δ. Δεληπέτρου, Δ. Δούκα, Ο κόσμος του παιδιού. Αναγνωστικό για την Β' τάξη του Δημοτικού. Εικονογράφηση Γ. Στέρη. Έκδοση τρίτη. Εκδ. Ι. Ν. Σιδέρης. Αθήνα 1932, επανατύπωση από την εφημερίδα Το Βήμα, Αθήνα 2013 (επίμετρο Ελένη Κεχαγιόγλου)
Για τη Ρόζα Ιμβριώτη,
Πολύ ενδιαφέρουσα η ανάρτησή σου, και η αλήθεια είναι πως με γέμισε με πολλές
ΑπάντησηΔιαγραφήσκέψεις αλλά και απορίες...
Καλό μεσημέρι!