Άννα Αγγελοπούλου: Ο έρωτας και η Άνοιξη στην ποίηση: εικόνες από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Διονυσίου Σολωμού

Άννας Αγγελοπούλου Ιστολόγιο Χάριν Λόγου και Τέχνης, Χάριν Φίλων

"O άνθρωπος πρέπει κάθε μέρα ν᾽ακούει ένα γλυκό τραγούδι, να διαβάζει ένα ωραίο ποίημα, να βλέπει μια ωραία εικόνα και, αν είναι δυνατόν, να διατυπώνει μερικές ιδέες. Αλλιώτικα χάνει το αίσθημα του καλού και την τάση προς αυτό...". Γκαίτε.

Το βρήκα γραμμένο σ᾽ένα ξεχασμένο λεύκωμα της μητέρας μου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 τέτοια αποφθέγματα σημείωναν οι μικρές μαθήτριες...

Γιατί θέλω ένα ιστολόγιο; Γιατί η ανάγκη μιας τέτοιου είδους επικοινωνίας;

Θα πω μόνο ότι στην αρχή σκέφτηκα να είναι ένα ιστολόγιο που να απευθύνεται στους συναδέλφους μου, δηλαδή μόνο σε φιλολόγους... "Χάριν φίλων" του λόγου, δηλαδή. Στη συνέχεια σκέφτηκα να είναι και "χάριν φίλων" της τέχνης. Τελικά, όμως, αποφάσισα να απευθύνεται και σε πολλούς άλλους: στους πρώην και επόμενους μαθητές μου, σε όσους αγαπούν να ονειρεύονται, σε όσους πιστεύουν ακόμα στο όραμα της παιδείας, σε όσους επέλεξαν να είναι εκπαιδευτικοί από αγάπη, σε όσους αγαπούν να ταξιδεύουν, και κυρίως σε όσους αγαπούν την ανάγνωση ή μάλλον τις αναγνώσεις...σε όσους παντού και πάντα θα διαβάζουν...θα διαβάζουν κείμενα στα βιβλία, κείμενα στις εικόνες, κείμενα στα πρόσωπα των ανθρώπων... Άλλωστε, η ανάγνωση είναι ταξίδι, όχι ένα αλλά πολλά ταξίδια...

Τελικά, το ιστολόγιο αυτό απευθύνεται στα αγαπημένα πρόσωπα της ζωής μας... Απευθύνεται ακόμα σε φίλους, γνωστούς και άγνωστους, σε πρόσωπα που συνάντησα, συναντώ καθημερινά, θα συναντήσω στο μέλλον ή που δε θα συναντήσω ποτέ.

Καλά ταξίδια, λοιπόν, με βιβλία, εικόνες, μουσικές και κυρίως με όνειρα!

Τετάρτη 10 Απριλίου 2013

Ο έρωτας και η Άνοιξη στην ποίηση: εικόνες από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Διονυσίου Σολωμού

Δ. Σολωμού, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι

Ήταν Άνοιξη, Απρίλιος! Η φύση στην καλύτερη της ώρα, όταν τη νύχτα της 10ης προς την 11η Aπριλίου 1826 (Κυριακή των Βαΐων) οι καταπονεμένοι από τη σχεδόν δωδεκάμηνη πολιορκία και εξαντλημένοι από την έλλειψη τροφής υπερασπιστές της πόλης του Μεσολογγίου πραγματοποίησαν την απελπισμένη απόπειρα της εξόδου ενάντια στους ισχυρούς πολιορκητές τους, αφού έτσι και αλλιώς οι συνθήκες τους είχαν οδηγήσει σε αδιέξοδο. Η αριθμητική και στρατιωτική υπεροχή των Τούρκων, οι συχνές επιθέσεις, η έλλειψη τροφίμων και κυρίως ελπίδας για εξωτερική βοήθεια από κάποιους άλλους επαναστατημένους, ανάγκασαν τους αγωνιστές του Μεσολογγίου να τολμήσουν την έξοδο. Μία απόπειρα εξόδου, λοιπόν, από το αδιέξοδο, με τα σπαθιά στο χέρι!

Θ. Βρυζάκη, Η έξοδος του Μεσολογγίου. 1853. Εθνική Πινακοθήκη.

Έτσι, η δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου (Απρίλιος 1825-Απρίλιος 1826) και ιδιαίτερα η δραματική της κατάληξη με την έξοδο των πολιορκημένων τον Απρίλιο του 1826 έλαβε το συμβολικό χαρακτήρα της ηρωικής αντίστασης στη συλλογική συνείδηση του ελληνικού έθνους, που επέλεξε να θυμάται το Μεσολόγγι ως τον ύστατο αγώνα μίας χούφτας ανθρώπων, οι οποίοι προτίμησαν το θάνατο για την ελευθερία από τη ζωή στην υποταγή, την παράδοση και τη σκλαβιά, ενώ προσπάθησε να λησμονήσει ότι οι ομοεθνείς αγωνιστές και επαναστάτες είχαν εγκαταλείψει τους Μεσολογγίτες στη μοίρα τους, αγνοώντας τις εκκλήσεις για βοήθεια, λόγω ιδιωτικών προσωπικών και τοπικιστικών μικροσυμφερόντων. Πολλοί ζωγράφοι (ξένοι και Έλληνες), υπό την επήρεια του εθνικού ρομαντισμού, εξύψωσαν τον αγώνα των Μεσολογγιτών στη σφαίρα του υπέρτατου ηρωισμού. O θάνατός τους ήταν ωραίος (εάν και αρκετοί από τους πολιορκημένους κατόρθωσαν τελικά να διασωθούν), γιατί ήταν για την τιμή και την πατρίδα, ένας θάνατος για την ελευθερία στην άλλη ζωή...

Πόσο ηρωικός, όμως, μπορεί, να είναι κάποιος, όταν η φύση που τον περιβάλλει, αλλά και ο ίδιος του ο εαυτός "ψυχή τε και σώματι" ως αναπόσπατο κομμάτι της φύσης, τον καλεί να γευτεί την ομορφιά της ζωής, δηλαδή τον έρωτα;

Ν. Γύζης, Εαρινή συμφωνία. 1886. Εθνική Πινακοθήκη.

Η Άνοιξη είχε συμφωνήσει με τη φύση να θέσει τους Μεσολογγίτες στην υπέρτατη δοκιμασία, στον πειρασμό του έρωτα, στον πειρασμό της ίδιας της ζωής, να τους αποπροσανατολίσει από το στόχο, να τους κάνει να "ξαστοχήσουν"...Μόνο ένας αληθινά ρομαντικός θα μπορούσε να ανάγει ένα ηρωικό θέμα, όπως η πολιορκία του Μεσολογγίου και η έξοδος των Μεσολογγιτών, πέρα και πάνω από την επαναστατική πολεμική του διάσταση. Και αυτός ήταν φυσικά ο ποιητής Διονύσιος Σολωμός. Η σύλληψη της κύριας ιδέας του ποιητικού του έργου "Eλεύθεροι Πολιορκημένοι" είναι πραγματικά υψηλή και μεγαλειώδης. Ο Σολωμός, εμπνεόμενος από ένα ιστορικό γεγονός, δημιουργεί τρία ατελή και ρευστά σχεδιάσματα με θέμα τον αγώνα του ανθρώπου για την ηθική, την εσωτερική του ελευθερία, τον αγώνα απέναντι στις δοκιμασίες ή μάλλον στην έσχατη, την υπέρτατη δοκιμασία που μπορεί να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος, τη φύση, δηλαδή τον ίδιο του τον εαυτό...και είναι "ατελές" το ποιητικό έργο, γιατί ο αγώνας αυτός δεν έχει τελικά τέλος.

Ανωνύμου, Προσωπογραφία του Δ. Σολωμού. Μία από τις σπάνιες προσωπογραφίες του Σολωμού. Φιλοτεχνήθηκε μετά το θάνατό του. Μπενάκειο Μουσείο.

Ιδού, λοιπόν, οι στίχοι από το Σχεδίασμα Β των "Ελεύθερων Πολιορκημένων" με θέμα το ερωτικό ξεφάντωμα ενός μήνα, του Απρίλη, με τον Έρωτα, ως την εικόνα της υπέρτατης δοκιμασίας που πρέπει να αντιμετωπίσουν οι αγωνιστές Μεσολογγίτες τη στιγμή της εξόδου. Ο Σολωμός έγραψε το Β Σχεδίασμα των "Ελεύθερων Πολιορκημένων" στην Κέρκυρα στα χρόνια μεταξύ 1833 - 1844.

Από το Σχεδίασμα Β

2.
Tο Mεσολόγγι έπεσε την άνοιξη· ο ποιητής παρασταίνει την Φύση, εις τη στιγμή που είναι ωραιότερη, ως μία δύναμη, η οποία, με όλα τ’ άλλα και υλικά και ηθικά ενάντια, προσπαθεί να δειλιάση τους πολιορκημένους· ιδού οι Στοχασμοί του ποιητή:

H ζωή που ανασταίνεται με όλες της τες χαρές, αναβρύζοντας ολούθε, νέα, λαχταριστή, περιχυνόμενη εις όλα τα όντα· η ζωή ακέραιη, απ’ όλα της φύσης τα μέρη, θέλει να καταβάλη την ανθρώπινη ψυχή· θάλασσα, γη, ουρανός, συγχωνευμένα, επιφάνεια και βάθος συγχωνευμένα, τα οποία πάλι πολιορκούν την ανθρώπινη φύση στην επιφάνεια και εις το βάθος της.
H ωραιότης της φύσης, που τους περιτριγυρίζει, αυξαίνει εις τους εχθρούς την ανυπομονησία να πάρουν τη χαριτωμένη γη, και εις τους πολιορκημένους τον πόνο ότι θα τη χάσουν.

O Aπρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε,
Kι’ όσ’ άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ’ άρματα σε κλειούνε.

Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει,
Kαι μες στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι,
Kι’ ολόλευκο εσύσμιξε με τ’ ουρανού τα κάλλη.
Kαι μες στης λίμνης τα νερά, όπ’ έφθασε μ’ ασπούδα,
Έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα,
Που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο·
Tο σκουληκάκι βρίσκεται σ’ ώρα γλυκιά κι’ εκείνο.
Mάγεμα η φύσις κι’ όνειρο στην ομορφιά και χάρη,
H μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι·
Mε χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κραίνει·
Όποιος πεθάνη σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει.

Tρέμ’ η ψυχή και ξαστοχά γλυκά τον εαυτό της.

Στο Σχεδίασμα Γ συναντάμε ξανά το ίδιο θέμα, αυτή τη φορά με τίτλο Ο πειρασμός.

Από το Σχεδίασμα Γ

6.
O Πειρασμός

Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Aπρίλη,
Kι’ η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιά της ώρα,
Kαι μες στη σκιά που φούντωσε και κλει δροσιές και μόσχους
Aνάκουστος κιλαϊδισμός και λιποθυμισμένος.
Nερά καθάρια και γλυκά, νερά χαριτωμένα,
Xύνονται μες στην άβυσσο τη μοσχοβολισμένη,
Kαι παίρνουνε το μόσχο της, κι’ αφήνουν τη δροσιά τους,
Kι’ ούλα στον ήλιο δείχνοντας τα πλούτια της πηγής τους,
Tρέχουν εδώ, τρέχουν εκεί, και κάνουν σαν αηδόνια.
Έξ’ αναβρύζει κι’ η ζωή, σ’ γη, σ’ ουρανό, σε κύμα.
Aλλά στης λίμνης το νερό, π’ ακίνητό ’ναι κι άσπρο,
Aκίνητ’ όπου κι’ αν ιδής, και κάτασπρ’ ώς τον πάτο,
Mε μικρόν ίσκιον άγνωρον έπαιξ’ η πεταλούδα,
Που ’χ’ ευωδίσει τς ύπνους της μέσα στον άγριο κρίνο.
Aλαφροΐσκιωτε καλέ, για πες απόψε τί ’δες·
Nύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια!
Xωρίς ποσώς γης, ουρανός και θάλασσα να πνένε,
Oυδ’ όσο κάν’ η μέλισσα κοντά στο λουλουδάκι,
Γύρου σε κάτι ατάραχο π’ ασπρίζει μες στη λίμνη,
Mονάχο ανακατώθηκε το στρογγυλό φεγγάρι,
Kι’ όμορφη βγαίνει κορασιά ντυμένη με το φως του.

Johann L. Rugendas, Σκηνή από την πολιορκία του Μεσολογγίου. 1825. Μπενάκειο Μουσείο.

Οι ζωγράφοι που απεικόνισαν σκηνές από την πολιορκία και την έξοδο του Μεσολογγίου δε σκέφτηκαν να ζωγραφίσουν φεγγαρόφωτες βραδιές και αναδυόμενες γυναικείες μορφές μέσα από το φως του φεγγαριού. Αυτές τις εικόνες τις είχε ονειρευτεί μόνο ένας αλαφροΐσκιωτος, ο Διονύσιος Σολωμός.