Εικόνες από την παλιά Θεσσαλονίκη: Οθωμανικά Χαμάμ (Λουτρά)

Τα Οθωμανικά Λουτρά  (Χαμάμ) της Θεσσαλονίκης

   

    Τα Λουτρά, γνωστά με το όνομα Χαμάμ, ήταν από τα πρώτα οικοδομήματα που οι Οθωμανοί Τούρκοι κατασκεύαζαν σε μία νεοκατακτημένη πόλη και αποτελούσαν σημαντικός χώρος της καθημερινότητας των κατοίκων. Εξυπηρετούσαν όχι μόνο τις πρακτικές ανάγκες καθαριότητας (γιατί ελάχιστα σπίτια είχαν τις ανέσεις λουτρών) αλλά και τις ανάγκες κοινωνικών συναναστροφών και κοινωνικής ζωής. Η επίσκεψη στο Χαμάμ ήταν για τις γυναίκες  της οθωμανικής περιόδου από τις ελάχιστες κοινωνικές εξόδους και κοινωνικές συναναστροφές έξω από το σπίτι.
    Το όνομα Χαμάμ προέρχεται από τα αραβικά και σημαίνει θερμότητα, γιατί τα Χαμάμ ήταν ένα είδος ατμόλουτρου ή σάουνας. Σήμερα σε αρκετές πόλεις της Βαλκανικής διατηρούνται τα χαρακτηριστικά θολωτά κτίρια των Χαμάμ, μνημεία-μάρτυρες της οθωμανικής παρουσίας στο παρελθόν. Η Θεσσαλονίκη ως μεγαλούπολη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν φυσικό να έχει πολλά Λουτρά (Χαμάμ), κάποια από τα οποία σώζονται ως ίχνη του παρελθόντος της πόλης.
   Βέβαια τα Χαμάμ δεν ήταν ανακάλυψη των Οθωμανών, αφού Λουτρά υπήρχαν από την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα και στη συνέχεια από την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Άλλωστε, τα οθωμανικά Χαμάμ αποτελούσαν συνδυασμό των ρωμαϊκών Θερμών και των Βυζαντινών Λουτρών-"βαλανείων" με την κεντρική ασιατική τουρκική παράδοση του ατμόλουτρου και του σεβασμού των Μουσουλμάνων προς το νερό.
   Στη Θεσσαλονίκη από τη βυζαντινή εποχή γνωρίζουμε την ύπαρξη τριών "βαλανείων" (το ένα βρισκόταν βόρεια του Αγ. Δημητρίου, στη θέση του έγινε ένα οθωμανικό Λουτρό, το δεύτερο βρισκόταν κοντά στη "Χαλκεωτική Στοά", εκεί που δίδασκε ο Αγ. Δημήτριος και το τρίτο βρισκόταν κοντά στο τουρκικό προξενείο). Ο γνωστός Τούρκος περιηγητής του 16ου αιώνα Εβλιγιά Τσελεμπή ονομάζει οκτώ Λουτρά και περιγράφει το πιο παλιό και όμορφο από αυτά, το "Λουτρό του Μπέη".

Φωτογραφία των αρχών αρχών  του 20ού αιώνα που απεικονίζει τα "Λουτρά του Μπέη". Λένε ότι πίσω από το Χαμάμ βρίσκονταν το σύμπλεγμα αγαλμάτων "Las Incantadas" ("Οι μαγεμένες"

   Τα "Λουτρά του Μπέη"("Μπέη-Χαμάμ") χτίστηκαν την περίοδο 1431-1444 από το Σουλτάνο Μουράτ Β' που κατέκτησε τη Θεσσαλονίκη το 1430.  Είναι ίσως τα μεγαλύτερα και παλαιότερα Οθωμανικά Λουτρά της Ελλάδας και από τα παλαιότερα οθωμανικά κτίρια που διασώζονται έως σήμερα στη Θεσσαλονίκη. Βρίσκεται στην οδό Εγνατίας, κοντά στη συμβολή της με την Αριστοτέλους. Επάνω από την είσοδο των Λουτρών στην οδό Εγνατίας σώζεται αραβική επιγραφή στην οποία δηλώνονται το όνομα του Σουλτάνου Μουράτ Β' και το έτος αποπεράτωσης της κατασκευής (1444).

   Το "Μπέη Χαμάμ" ήταν διπλό, το ένα τμήμα του λειτουργούσε για άνδρες και το άλλο τμήμα του, το οποίο είχε ιδιαίτερη είσοδο, για γυναίκες. Διακρίνεται για την πολυτελή εσωτερική διακόσμηση, γιατί προοριζόταν για χρήση του Σουλτάνου. Τα υλικά κατασκευής προέρχονται από βυζαντινές εκκλησίες, ενώ τα μάρμαρα που βρίσκονται μπροστά είναι θραύσματα ρωμαϊκών πεσσών. 

Επιχρωματισμένη καρτ ποστάλ των αρχών του 20ού αιώνα που απεικονίζει τα "Λουτρά του Μπέη".  Χτίστηκε από το Σουλτάνο Μουράτ Β'. Οι πρώτοι οθωμανοί ηγέμονες ονομάζονταν με τον τίτλο του "Μπέη".

Τα "Λουτρά του Μπέη" σήμερα. Τα Λουτρά λειτουργούσαν ως παραδοσιακό Χαμάμ μέχρι το 1968 με την ονομασία Λουτρά "Ο Παράδεισος".

Η είσοδος των "Λουτρών του Μπέη"στην οδό Εγνατίας σήμερα. Τα τελευταία χρόνια το μνημείο ανήκει στην 9η Εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων και λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος.

Η οδός Εγνατίας τον Αύγουστο του 1917. Στα αριστερά διακρίνεται συγκρότημα Οθωμανικών Λουτρών-Χαμάμ.

Λουτρά μέσα στις φλόγες της μεγάλης πυρκαγιάς του 1917.

   Ένα ακόμα Λουτρό που σώζεται μέχρι σήμερα στη Θεσσαλονίκη είναι το διπλό Λουτρό (με ξεχωριστούς χώρους για άνδρες και γυναίκες) που βρίσκεται κοντά στην αγορά Μοδιάνο, στη συμβολή των οδών Κομνηνών και Βασιλέως Ηρακλείου, πλάι στα Ανθοπωλεία, τα γνωστά για τους Θεσσαλονικείς "Λουλουδάδικα". Το Λουτρό ήταν γνωστό με το όνομα "Γιαχουντί Χαμάμ" ("Το Λουτρό των Εβραίων", γιατί βρισκόταν σε περιοχή όπου κατοικούσαν αποκλειστικά Εβραίοι. Ονομαζόταν επίσης και "Λουτρό της Αγοράς", γιατί βρισκόταν στο ιστορικό εμπορικό κέντρο της πόλης. Χτίστηκε το πρώτο μισό του 16ου αιώνα και λειτουργούσε ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Έπαθε μεγάλες καταστροφές από την πυρκαγιά του 1917.

Το "Γιαχουντί Χαμάμ" ("Χαμάμ των Εβραίων" σήμερα. Βρίσκεται δίπλα στα "Λουλουδάδικα" και κοντά στην Αγορά Μοδιάνο, σε μία από τις πιο ατμοσφαιρικές γωνιές του ιστορικού κέντρου της παλιάς Θεσσαλονίκης.

Οι θόλοι-τρούλοι του "Γιαχουντί Χαμάμ" ανάμεσα σε πολυκατοικίες. Το Χαμάμ λειτουργεί κατα καιρούς ως εκθεσιακός χώρος.

Το "Γενί Χαμάμ" ("Νέο Λουτρό") στη γωνία των οδών Κασσάνδρου και Αγ. Δημητρίου, κοντά στην περιοχή του Αγ. Δημητρίου.

   Το "Γενί Χαμάμ", ένα επίσης διπλό Λουτρό, χτίστηκε στη θέση ενός βυζαντινού λουτρού "βαλανείου". Η κατασκευή του πρέπει να τοποθετηθεί το τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα. Χτίστηκε από τον Husrev Kedhuda, διαχειριστή (κεχαγιά) του Μεγάλου Πασά. Σταμάτησε η λειτουργία του μετά την ένωση της Θεσσαλονίκης με την Ελλάδα. Περιήλθε στο ελληνικό Δημόσιο και στα 1937 αγοράστηκε από έναν έμπορο που το χρησιμοποίησε ως αποθήκη και αργότερα το μετέτρεψε σε κινηματογράφο, καταστρέφοντας τμήμα του οικοδομήματος. Κατεδάφισε τον εσωτερικό τοίχο και ενοποίησε τα δύο αποδυτήρια, διαμορφώνοντας το χώρο όπου λειτουργούσε ο χειμερινός κινηματογράφος "Αίγλη" ως το 1978. Στη θέση του υπόλοιπου λουτρού που κατεδαφίστηκε, έγινε θερινός κινηματογράφος που λειτουργεί έως σήμερα. 

Ο θερινός κινηματογράφος "Αίγλη". Διακρίνονται οι τρούλοι του Λουτρού. Ο άλλοτε χειμερινός κινηματογράφος "Αίγλη" έχει διαμορφωθεί σε χώρο καλλιτεχνικών εκδηλώσεων.

   Ένα άλλο Λουτρό-Χαμάμ που σώζεται μέχρι σήμερα είναι το μονό "Λουτρό του Πασά" (έτσι το ονόμαζαν οι Τούρκοι), που πρέπει να χτίστηκε γύρω στα 1520-1530 από τον Τσεζερή Κασίμ Πασά (ήταν σαντζάκμπεης της Θεσσαλονίκης). Το Λουτρό αυτό, το οποίο βρίσκεται κοντά στο ναό των Αγ. Αποστόλων, στη συμβολή των οδών Ανδρέα Κάλβου και Πηνειού, ήταν γνωστό κυρίως με την ονομασία "Φοίνιξ" και λειτουργούσε έως το 1981 (ήταν το τελευταίο Λουτρό-Χαμάμ που λειτούργησε στην πόλη). Έπαθε εκτεταμένες ζημιές από το σεισμό του 1978. Σήμερα είναι διατηρητέο και περιμένει να αξιοποιηθεί.

Μία εικόνα οριενταλισμού από το γνωστό πίνακα του Γάλλου ζωγράφου Jean-Auguste-Dominique Ingres, To Τουρκικό Λουτρό, 1862. Βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου (Louvre). 

   Οι Ευρωπαίοι γνώρισαν τα Οθωμανικά Χαμάμ κυρίως με την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο στις αρχές του 19ου αιώνα. Στο πλαίσιο του οριενταλισμού που άρχισε να αναπτύσσεται στην Ευρώπη, τα οθωμανικά Λουτρά αντιμετωπίστηκαν ως χώρος αισθησιασμού και ερωτισμού...Και φυσικά, οι καλλιτέχνες συνήθιζαν να απεικονίζουν μόνο γυναικεία Λουτρά.

 Ένας ακόμα πίνακας που απεικονίζει γυναικεία Λουτρά...μόνο που αυτά είναι ρωμαϊκά.

S. L. Alma Tadema, Οι θέρμες του Καρακάλλα. 1899. Σε ιδιωτική συλλογή.

Βλ. Β. Δημητριάδη, Η τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 415-422.

http://culture.thessaloniki.gr/gr/otho.asp?page=1
http://www.cinefilip.gr/gr_salonica_008_AIGLI.htm
http://www.agelioforos.gr/default.asp?pid=7&ct=4&artid=12059
http://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/turkish-bath
http://www.alma-tadema.org/The-Baths-Of-Caracalla-1899.html