Η Γέννηση του Χριστού στη βυζαντινή αγιογραφία: ένα κείμενο του Φώτη Κόντογλου

Φώτης Κόντογλου, Η Γέννηση του Χριστού στην αγιογραφία

    Οι παρακάτω εικόνες είναι από τις πιο χαρακτηριστικές της βυζαντινής αγιογραφίας που απεικονίζουν τη Γέννηση του Χριστού. Στις βυζαντινές εικόνες η σκηνή του θείου συμβάντος, της Γέννησης, διαδραματίζεται στο εσωτερικό ενός βραχοσκέπαστου σπηλαίου...Συνήθως βλέπουμε ένα σπήλαιο περίκλειστο με βράχια και εντός του σπηλαίου μία φάτνη με το φωτοστεφανωμένο φασκιωμένο θείο Βρέφος υπό το σοβαρό και αθώο βλέμμα μίας αγελάδας και ενός αλόγου ή γαϊδουριού...η γλυκύτατη Μητέρα-Παναγία είναι ξαπλωμένη πάνω σ' ένα στρωσίδι δίπλα στο νεογέννητο Βρέφος και το κοιτάζει με άπειρη τρυφερότητα και ίσως δέος... Πάνω και έξω από το σπήλαιο χαρούμενα αγγελάκια άδουν, ένας άγγελος μεταφέρει τη χαρμόσυνη είδηση στο βοσκό, κάτω ο γέροντας Ιωσήφ κάθεται συλλογισμένος, στη μία πλευρά οι τρεις μάγοι-βασιλείς έρχονται να προσκυνήσουν, στην άλλη πλευρά οι βοσκοί με τα πρόβατα...υπάρχουν και άλλες σκηνές σε παραλλαγές που απεικονίζονται στο κάτω μέρος των εικόνων...

   Ο Φώτης Κόντογλου περιγράφει στο κείμενό του Η Γέννηση στην αγιογραφία τα χαρακτηριστικά του βυζαντινού τύπου εικόνων που απεικονίζουν το θέμα της Γέννησης του Χριστού.

Η Γέννηση του Χριστού. 15ος αιώνας. Φορητή εικόνα. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.

Η Γέννηση του Χριστού. Περίπου 1310-1320. Ναός του Αγ. Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη

Η Γέννηση του Χριστού. 13ος αιώνας. Από το Πρωτάτο του Αγ. Όρους.

Η Γέννηση του Χριστού. 1192. Μοναστήρι Αράκου στην Κύπρο.

   Aς διαβάσουμε πώς περιγράφει ο Φώτης Κόντογλου τον τύπο των βυζαντινών εικόνων με θέμα τη Γέννηση του Χριστού.

Φώτης Κόντογλου, Ἡ Γέννηση στὴν Ἁγιογραφία

[…]

Ὁ τύπος τῆς Γεννήσεως στοὺς βυζαντινοὺς εἶναι τοῦτος: Στὴ μέση στέκεται ἕνα σπήλαιο σὰν ἀπὸ κρουστάλινα βράχια περισκεπασμένο. Μέσα στὸ μαῦρο ἄνοιγμά του εἶναι μία φάτνη καὶ μέσα βρίσκεται ἕνα μωρὸ φασκιωμένο, ὁ Χριστός, κι᾿ ἀπό-πάνω του τὸν ἀχνίζουνε μὲ τὸ χνῶτο τους ἕνα βόδι κ᾿ ἕνα γαϊδούρι εἴτε ἄλογο. Ἡ Παναγία εἶναι ξαπλωμένη πλάγι στὸ τέκνο της ἀπάνω σ᾿ ἕνα στρωσίδι, ὅπως συνηθίζουνε στὴν Ἀνατολή. Στὸ ἀπάνω μέρος ἀπό τὰ δεξιὰ εἶναι χορὸς Ἀγγέλων σὲ στάση δεήσεως, ενῶ ἀπὸ τ᾿ ἀριστερὰ ἕνας ἄλλος ἄγγελος μὲ φτερὰ ἀνοιχτά, μιλᾶ μὲ τοὺς τσομπάνηδες σὰν νὰ τοὺς λέγει τὴ χαροποιὰ τὴν εἴδηση. Στο κάτω μέρος απὸ τὰ δεξιὰ παριστάνεται ὁ γέρο Ἰωσὴφ καθισμένος σ᾿ ἕνα κοτρόνι καὶ συλλογίζεται μὲ τὸ κεφάλι ἀκουμπισμένο στὸ χέρι του, κατὰ τὸ Εὐαγγέλιο ποὺ λέγει «ἠβουλήθη λάθρα ἀπολῦσαι αὐτήν», καθ᾿ ὅσον δὲν ἤθελε νὰ ἐκθέσει την Παναγία ποὺ γέννησε δίχως νἄναι δικό του τὸ παιδί. Μπροστά του στέκεται ἕνας γέρος τσομπάνης ἀκουμπισμένος στὸ ραβδί του, ντυμένος μὲ προβιά, καὶ τοῦ μιλᾶ σὰ νὰ θέλει νὰ τὸν παρηγορήσει. Στὰ ἀριστερὰ εἶναι καθισμένη μιὰ γρηὰ ποὺ βαστᾶ στὴν ἀγκαλιά της τὸ νεογέννητο γυμνό, καὶ δοκιμάζει μὲ τὸ χέρι της τὸ ζεστὸ νερὸ μέσα σὲ μιὰ κολυμπήθρα, ἐνῶ μιὰ μικρὴ χωριατοπούλα μὲ τὸ τσεμπέρι χύνει νερὸ γιὰ νὰ κολυμπήσουνε τὸ μωρό. Γύρω τους κι᾿ ἀπάνω στὶς ραχοῦλες βοσκᾶνε πρόβατα, κάθουνται ξαπλωμένα καὶ δυὸ τρία μαντρόσκυλα. Ἕνας τσομπάνης ἀρμέγει. Πίσω ἀπὸ τὴ σπηλιὰ φαίνουνται μέσα στὸ βουνὸ οἱ τρεῖς μάγοι καβαλλικεμένοι στἄλογα, ὁ ἕνας σὲ ἄσπρο, ὁ ἄλλος σὲ μαῦρο κι᾿ ὁ ἄλλος σε κόκκινο. Ἡ Παναγία ζωγραφίζεται καὶ γονατιστὴ, μὰ αὐτὸ θαρρῶ πὼς φραγκοφέρνει. Ἡ σκηνὴ μὲ τὶς γυναῖκες ποὺ κολυμπᾶνε τὸ βρέφος εἶναι παρμένη ἀπὸ τ᾿ Ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια. Εἶναι παράξενο πῶς οἱ βυζαντινοὶ ζωγράφοι ποὺ ἤτανε ὀρθοδοξώτατοι, βάζουνε στὶς εἰκόνες τους κάποιες σκηνὲς ποὺ δὲν εἶναι γραμμένες στὸ Εὐαγγέλιο, παίρνοντάς τες ἀπὸ βιβλία ποὺ δὲν εἶναι Κανονικά. Στὸ Μυστρᾶ, στὸ Καχριὲ Τζαμὶ κι᾿ ἀλλοῦ εἶναι ζωγραφισμένα ἐπεισόδια ἀπὸ τὴ ζωὴ τῆς Παναγίας παρμένα ἀπὸ τὸ λεγόμενο Εὐαγγέλιο τοῦ Ἰακώβου ποὺ δὲν εἶναι Κανονικό. Ἀλλά τέτοια καθέκαστα εἶναι ζωγραφισμένα στὰ Εἰσόδια, στὸν Εὐαγγελισμό, στὴν ζωὴ Ἰωακεὶμ καὶ Ἄννης, κλπ. Γιὰ τὴ Γέννηση βρίσκεται γραμμένο στὰ Ἀπόκρυφα πὼς σὰν πιάσανε οἱ πόνοι τὴν Παναγία, πῆγε ὁ Ἰωσὴφ νὰ βρεῖ καμμιὰ μαμή, καὶ βρῆκε μιὰ γρηὰ ποὺ τὴ λέγανε Σαλώμη, κι᾿ αὐτὴ ἔπλυνε τὸ παιδί. Σὲ κάποιες ἀρχαῖες τοιχογραφίες εἶναι γραμμένο καὶ τὄνομα τῆς Σαλώμης. Στὰ πιὸ ὡραῖα εἰκονίσματα ἡ Παναγία παριστάνεται ξαπλωμένη κ᾿ ἔχει ἀκουμπισμένο τὸ κεφάλι της στὸ χέρι της, κ᾿ ἡ ἔκφρασή της εἶναι γλυκειὰ καὶ μελαγχολική, ἕνα πρᾶγμα πολὺ κατανυχτικό. Σὲ λιγοστὲς εἰκόνες εἶδα ζωγραφισμένα μάτια ἀπάνω στὸ σπήλαιο, σὰν νὰ εἶναι ζωντανό, ὅπως ζωγραφίζουνε πάλι σὲ σχέδιο ἀητοῦ, τὰ σύννεφα ποὺ σηκώνουνε τοὺς Ἀποστόλους στὴν Κοίμηση, στὴ Βάπτιση τὸν Ἰορδάνη σὰν γέρο καὶ τὴ θάλασσα σὰν νεράϊδα, τὶς πηγὲς τοῦ ποταμοῦ σὰν ἕναν πέτρινον ἄνθρωπο ποὺ βγαίνει ἀπὸ τὸ στόμα του τὸ νερό, κ.ἄ. Ἡ Ἑρμηνεία τῶν Ζωγράφων τοῦ Διονυσίου τοῦ ἐκ Φουρνᾶ τῶν Ἀγράφων, γράφει γιὰ τὸν τύπο τῆς Γεννήσεως: «Σπήλαιον, καὶ ἔσω εἰς τὸ δεξιὸν μέρος ἡ Θεοτόκος βάλλουσα τὸ βρέφος ἐσπαργανωμένον μέσα εἰς τὴν φάτνην καὶ ἀριστερὰ ὁ Ἰωσὴφ γονατιστὸς ἔχων τὰ χέρια ἐσταυρωμένα· καὶ ὄπισθεν τῆς φάτνης ἕνα βόδι κ᾿ ἕνα ἄλογον βλέποντα τὸν Χριστὸν καὶ ὄπισθεν ποιμένες βαστάζοντες ράβδους καὶ βλέποντες μετὰ θάμβους τὸν Χριστόν. Καὶ ἔξωθεν τοῦ σπηλαίου πρόβατα καὶ ποιμένες, ὁ ἕνας λαλῶν αὐλὸν καὶ ἕτεροι βλέποντες ἄνω μετὰ φόβου. Καὶ ἐπάνωθεν αὐτῶν ἕνας ἄγγελος εὐλογῶν αὐτούς, καὶ ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος οἱ μάγοι μετὰ βάσιλικῆς στολῆς καθήμενοι ἐπάνω εἰς ἄλογα καὶ δεικνύοντες ἀλλήλοις τὸν ἀστέρα. Καὶ ἐπάνωθεν τοῦ σπηλαίου πλῆθος ἀγγέλων...».

Οἱ πιὸ ὡραῖες εἰκόνες τῆς Γεννήσεως ποὺ ἀφήσανε οἱ παληοὶ εὐσεβεῖς ἁγιογράφοι μας εἶναι κατὰ πρῶτον οἱ ψηφιδωτές τοῦ Δαφνιοῦ καὶ τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ, ἔργα ἐξαίσια γιὰ ὅποιον νοιώθει τὴ βυζαντινὴ τέχνη καὶ δὲν θέλει σκηνοθεσίες καὶ ἐπιδείξεις κούφιες. Ἄλλη ὡραία εἰκόνα τῆς Γεννήσεως εἶναι στὴν Περίβλεπτο τοῦ Μυστρᾶ, ἴσως ἡ ὡραιότερη, καθὼς καὶ ἄλλη στὴν Παντάνασσα. Σπουδαία εἶναι καὶ ἡ Γέννηση στὸ Καχριὲ Τζαμὶ τῆς Πόλης (ἀρχαία Μονὴ τῆς Χώρας), τῆς Ὑπαπαντῆς στὰ Μετέωρα, στὰ μοναστήρια τοῦ Διονυσίου καὶ τοῦ Δοχειαρίου στ᾿ Ἅγιον Ὄρος, καθὼς καὶ τοῦ Ἁγίου Παύλου, στὸ μοναστήρι τῆς Μεταμορφώσεως στὰ Μετέωρα, καθὼς καὶ στὸ μοναστήρι τοῦ Βαρλαάμ, ἔργο τοῦ Φράγκου Κατελλάνου. Ὑπάρχουνε κι᾿ ἄλλες ἔμορφες Γεννήσεις σὲ ἀρχαῖα ἐξωκκλήσια, ὅλες στὸν ἴδιο τύπο ποὺ ἱστορήσαμε. Πλῆθος Γεννήσεις στολίζουνε τὰ ἀρχαῖα χειρόγραφα, ὅπως εἶναι δυὸ ποὺ βρίσκουνται στὸ μοναστήρι τῶν Ἰβήρων. Τὸ ἁμαρτωλὸ χέρι μου ἀξιώθηκε νὰ ζωγραφίσει κάμποσες Γεννήσεις σὲ σανίδι, καὶ δυὸ σὲ τοιχογραφία, τὴ μιὰ στὸ οἰκογενειακὸ παρεκκλῆσι τοῦ Γ. Πεσμαζόγλου στὴν Κηφισιά, τὴν ἄλλη, σὲ πολὺ μεγάλο σχῆμα, στὴν ἐκκλησία τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς στὸ Λιόπεσι.

Από το περιοδ.  ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, ἔτος β´, τόμος τέταρτος τεῦχος 45, Χριστούγενα 1949.

   Σύμφωνα με τον Κόντογλου, η παρακάτω εικόνα είναι ίσως η ωραιότερη (ή μία από τις ωραιότερες) εικόνες που "άφησανε οι παλιοί ευσεβείς αγιογράφοι" με θέμα τη Γέννηση του Χριστού.

Η Γέννηση του Χριστού. 14ος αιώνας. Τοιχογραφία. Ναός της Περιβλέπτου στο Μυστρά.

     Οι δύο παρακάτω βυζαντινότροπες τοιχογραφίες συμπεριλαμβάνονται στις εικόνες με θέμα τη Γέννηση του Χριστού που "αξιώθηκε να ζωγραφίσει το αμαρτωλό του χέρι", όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Φώτης Κόντογλου.

Φ. Κόντογλου, Η Χριστού Γέννησις. 1946. Τοιχογραφία. Ναός Ζωοδόχου Πηγής (Λιόπεσι).

Φ. Κόντογλου, Η Χριστού Γέννησις.

   Την ίδια εποχή, υπό την επιρροή των ελληνοκεντρικών αναζητήσεων της Γενιάς του Τριάντα, και ο Γιάννης Τσαρούχης ζωγράφισε βυζαντινότροπη Γέννηση του Χριστού.

Γ. Τσαρούχης, Η Γέννηση του Χριστού. 1946.

   Και μία βυζαντινότροπη τοιχογραφία της ιταλικής αναγέννησης, του γνωστού ζωγράφου Τζιόττο, με θέμα τη Γέννηση του Χριστού.

Giotto di Bondone, Η Γέννηση του Χριστού. 1304-1306. Τοιχογραφία στο παρεκκλήσι Scrovegni της Πάδοβας (Cappella Scrovegni-Padua).

http://www.eikastikon.gr/afieromata/xmas_2005_gennisi.html
http://www.byzantinemuseum.gr/el/search/?bxm=13109
http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/
http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/chatzifotis_gennisi.html