Άννα Αγγελοπούλου: H μουσική στη ζωγραφική. Πίνακες του Ολλανδού ζωγράφου Johannes Vermeer van Delft

Άννας Αγγελοπούλου Ιστολόγιο Χάριν Λόγου και Τέχνης, Χάριν Φίλων

"O άνθρωπος πρέπει κάθε μέρα ν᾽ακούει ένα γλυκό τραγούδι, να διαβάζει ένα ωραίο ποίημα, να βλέπει μια ωραία εικόνα και, αν είναι δυνατόν, να διατυπώνει μερικές ιδέες. Αλλιώτικα χάνει το αίσθημα του καλού και την τάση προς αυτό...". Γκαίτε.

Το βρήκα γραμμένο σ᾽ένα ξεχασμένο λεύκωμα της μητέρας μου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 τέτοια αποφθέγματα σημείωναν οι μικρές μαθήτριες...

Γιατί θέλω ένα ιστολόγιο; Γιατί η ανάγκη μιας τέτοιου είδους επικοινωνίας;

Θα πω μόνο ότι στην αρχή σκέφτηκα να είναι ένα ιστολόγιο που να απευθύνεται στους συναδέλφους μου, δηλαδή μόνο σε φιλολόγους... "Χάριν φίλων" του λόγου, δηλαδή. Στη συνέχεια σκέφτηκα να είναι και "χάριν φίλων" της τέχνης. Τελικά, όμως, αποφάσισα να απευθύνεται και σε πολλούς άλλους: στους πρώην και επόμενους μαθητές μου, σε όσους αγαπούν να ονειρεύονται, σε όσους πιστεύουν ακόμα στο όραμα της παιδείας, σε όσους επέλεξαν να είναι εκπαιδευτικοί από αγάπη, σε όσους αγαπούν να ταξιδεύουν, και κυρίως σε όσους αγαπούν την ανάγνωση ή μάλλον τις αναγνώσεις...σε όσους παντού και πάντα θα διαβάζουν...θα διαβάζουν κείμενα στα βιβλία, κείμενα στις εικόνες, κείμενα στα πρόσωπα των ανθρώπων... Άλλωστε, η ανάγνωση είναι ταξίδι, όχι ένα αλλά πολλά ταξίδια...

Τελικά, το ιστολόγιο αυτό απευθύνεται στα αγαπημένα πρόσωπα της ζωής μας... Απευθύνεται ακόμα σε φίλους, γνωστούς και άγνωστους, σε πρόσωπα που συνάντησα, συναντώ καθημερινά, θα συναντήσω στο μέλλον ή που δε θα συναντήσω ποτέ.

Καλά ταξίδια, λοιπόν, με βιβλία, εικόνες, μουσικές και κυρίως με όνειρα!

Παρασκευή 9 Αυγούστου 2013

H μουσική στη ζωγραφική. Πίνακες του Ολλανδού ζωγράφου Johannes Vermeer van Delft

Πίνακες για τη μουσική. Johannes ή Jan Vermeer

O Johannes ή Jan Vermeer (1632-1675), o γνωστός Βερμέερ, θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους Ολλανδούς ζωγράφους του 17ου αιώνα και ένας από τους πιο δημοφιλείς καλλιτέχνες της παγκόσμιας ζωγραφικής, αν και η καταξίωσή του άρχισε από τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ανακαλύφθηκε το έργο του από τους ιμπρεσιονιστές που βρήκαν ότι ο μέχρι τότε ξεχασμένος από το φιλότεχνο κοινό Ολλανδός ζωγράφος χειριζόταν με αριστοτεχνικό τρόπο το φως και τις σκιες του στους κλειστούς χώρους.
Μία αίσθηση μυστηρίου απηχεί η ζωή και το έργο του Vermeer. Γνωρίζουμε πολύ λίγα στοιχεία για το βίο και την ενασχόλησή του με τη ζωγραφική. Γεννήθηκε και πέθαινε στην ολλανδική πόλη Ντέλφτ (κοντά στη Χάγη) που σήμερα ελκύει μεγάλο αριθμό τουριστών όχι μόνο για τα γραφικά κανάλια της αλλά και για το ότι υπήρξε η πόλη όπου έζησε, κινήθηκε και ζωγράφισε ο Βερμέερ. Η θεματολογία του έργου του ήταν η συνηθισμένη για την εποχή. Τα ίδια θέματα συναντώνται και στους άλλους Ολλανδούς ζωγραφικής: κυρίως ηθογραφικές σκηνές σε εσωτερικούς χώρους, δωμάτια σπιτιών της μεσοαστικής τάξης των εμπόρων των Κάτω Χωρών, οι οποίοι αγόραζαν αυτούς τους πίνακες για να κοσμήσουν τις οικίες τους. Επίσης, αλληγορικά θέματα και κάποια τοπία... Όμως, οι πίνακες του Βερμέερ "ξεφεύγουν" από τα συνηθισμένα πρότυπα της εποχής του. Είναι "διαφορετικοί" και αναγνωρίσιμοι.
Οι περισσότεροι γνωστοί ή άγνωστοι Ολλανδοί και Φλαμανδοί ζωγράφοι ζωγράφιζαν κατά παραγγελία μεγάλο αριθμό έργων, γιατί είχαν δικό τους εργαστήριο ή δούλευαν σε εργαστήριο κάποιου άλλου. Η παραγωγή ήταν μεγάλη, αφού υπήρχε αγοραστικό ενδιαφέρον από τους πολλούς περισσότερο ή λιγότερο εύπορους έμπορους. Άφησαν, λοιπόν, ένα πλήθος παρόμοιων έργων που τα συναντάμε να κρέμονται σωρηδόν στους τοίχους των αιθουσών μικρών και μεγάλων πινακοθηκών σε διάφορα μέρη του κόσμου.
Η υπερπαραγωγή έργων, όμως, δεν ισχύει για τον Βερμέερ. Λένε ότι κατά τη διάρκεια της ζωής του ζωγράφισε γύρω στα πενήντα έργα, από τα οποία διασώζονται περίπου 34-35, τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα σε διάφορες πινακοθήκες σ´όλον τον κόσμο, ενώ και τρία ακόμα έργα αποδίδονται σ´αυτόν, χωρίς τη βεβαιότητα ότι είναι πράγματι δικά του. Ο μικρός αριθμός σε συνδυασμό με την άριστη τεχνική, τις υπέροχες φωτοσκιάσεις, την ατμόσφαιρα μυστηρίου και ονείρου των σκηνών και την πνευματικότητα των μορφών καθιστούν τα έργα του Βερμέερ πολύτιμα και ανεκτίμητης αξίας. Πολλά μουσεία, πινακοθήκες και φυσικά ιδιώτες συλλέκτες θα επιθυμούσαν να έχουν έναν πίνακα του Βερμέερ στη συλλογή τους, αλλά ελάχιστα και ελάχιστοι έχουν...
Στα σχετικά, λοιπόν, λίγα έργα του Βερμέερ, που διασώζονται ή έχουν ταυτισθεί, υπάρχει μία σειρά από πίνακες με μουσικό θέμα. Απεικονίζουν, δηλαδή, σκηνές που έχουν σχέση με τη μουσική. Σε κάποιους από αυτούς, η μουσική συνδέεται με τον έρωτα και την "αποπλάνηση". Κάποιος άνδρας προσπαθεί να προσελκύσει στον έρωτά του μια γυναίκα.
Με αφορμή την έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου που έχει ως θέμα Ο Βερμέερ και η μουσική (η έκθεση διαρκεί από 26 Ιουνίου έως 8 Σεπτεμβρίου 2013, βλ. http://www.nationalgallery.org.uk/whats-on/exhibitions/vermeer-and-music), σας παρουσιάζω αυτούς τους "μουσικούς" πίνακες του γνωστού Ολλανδού ζωγράφου. Στην έκθεση εκτίθενται μόνο οι 4 πίνακες του Βερμέερ που βρίσκονται στο Λονδίνο.

J. Van Vermeer, Κοπέλα που διεκόπηκε από τη μουσική της. 1660-61. Frick Συλλογή. Ν. Υόρκη.

Αναρωτιόμαστε τι ιστορία αφηγείται ο πίνακας. Γιατί την διακόπτει από τη μελέτη της μουσικής της; Οι μορφές και τα αντικείμενα φωτίζονται από το παράθυρο. Στο τραπέζι έχει ακουμπήσει το μουσικό όργανό της. Μάλλον της δίνει να διαβάσει μία επιστολή. Μήπως είναι ερωτική;

J. Van Vermeer, Γυναίκα που παίζει λαγούτο δίπλα σε παράθυρο. 1662-63. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης. Ν. Υόρκη.

Η γυναικεία μορφή παίζει λαγούτο, ένα αναγεννησιακό όργανο που συνήθιζαν να παίζουν οι γυναίκες και στην εποχή του μπαρόκ. Πίσω της διακρίνεται ο χάρτης, που βλέπουμε και σε άλλα έργα του Βερμέερ.

J. Van Vermeer, Μάθημα μουσικής. 1662-65. Βασιλική Συλλογή του St James Palace. Λονδίνο.

Το μάθημα μουσικής γίνεται μπροστά σ´ένα μουσικό όργανο που θεωρείται πρόγονος του πιάνο. Το ίδιο ὀργανο απεικονίζεται και σ´άλλους πίνακες, όπως θα δείτε παρακάτω.

J. Van Vermeer, To κοντσέρτο. 1665-66. Isabella Stewart Gardner Μουσείο. Βοστόνη. Ο πίνακας αυτός έχει κλαπεί το 1990 και δε βρέθηκε ακόμα. Η μία γυναίκα παίζει αυτό το είδος του παλιού πιάνο, η άλλη τραγουδά, ο άνδρας λένε ότι παίζει λαγούτο. Στο πάτωμα διακρίνεται ακουμπισμένο ακόμα ένα μουσικό όργανο.

J. Van Vermeer, Kορίτσι με φλάουτο. 1665. Εθνική Πινακοθήκη Τέχνης. Ουάσινκτον.

J. Van Vermeer, Γυναίκα που κάθεται στο πιάνο. 1673-1675. Εθνική Πινακοθήκη. Λονδίνο. Δίπλα στο πιάνο βλέπουμε ακόμα ένα μουσικό όργανο.

J. Van Vermeer, Γυναίκα που στέκεται στο πιάνο. 1673-75. Εθνική Πινακοθήκη. Λονδίνο.

Οι δύο παραπάνω πίνακες του Βερμέερ είναι προφανώς ζευγάρι.

J. Van Vermeer, Η κιθαρίστρια. 1670-72. Kenwood Palace Συλλογή. Λονδίνο.

Ακόμα ένας πίνακας με μια γυναικεία μορφή να παίζει μουσική. Η ενασχόληση με τη μουσική φαίνεται ότι ήταν συνήθεια της μεσαίας τάξης εκείνης της εποχής.

J. Van Vermeer, Το γράμμα του έρωτα. 1669-70. Rijksmuseum. Άμστερνταμ.

Αν και ο πίνακας αυτός έχει άλλο θέμα (το ερωτικό γράμμα που δίνει η υπηρετρία στην κυρία), η κεντρική γυναικεία μορφή παίζει μουσικό όργανο ή μάλλον διακόπτεται από τη μουσική της.

Κάποιες λεπτομέρειες για έναν προσεκτικό παρατηρητή: το ίδιο πάτωμα με τα σχέδια (άρα ο Βερμέερ ζωγραφίζει στον ίδιο χώρο), βλέπουμε μουσικά όργανα της εποχής που συνήθιζαν να παίζουν οι γυναίκες, κοινά στοιχεία στη διακόσμηση του χώρου, κοινά στοιχεία στην ενδυμασία (π.χ. η κίτρινη ερμίνα-γούνα), στους πίνακες συνηθίζει να εγκιβωτίζει και άλλους πίνακες που κρέμονται στους τοίχους...

Ακούστε μουσική μπαρόκ της εποχής του Βερμέερ από το μουσικό όργανο που απεικονίζεται στους πίνακές του.