Άννα Αγγελοπούλου: Αρκαδισμός και βουκολική-ποιμενική ποίηση με αφορμή το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη "Όνειρο στο κύμα"

Άννας Αγγελοπούλου Ιστολόγιο Χάριν Λόγου και Τέχνης, Χάριν Φίλων

"O άνθρωπος πρέπει κάθε μέρα ν᾽ακούει ένα γλυκό τραγούδι, να διαβάζει ένα ωραίο ποίημα, να βλέπει μια ωραία εικόνα και, αν είναι δυνατόν, να διατυπώνει μερικές ιδέες. Αλλιώτικα χάνει το αίσθημα του καλού και την τάση προς αυτό...". Γκαίτε.

Το βρήκα γραμμένο σ᾽ένα ξεχασμένο λεύκωμα της μητέρας μου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 τέτοια αποφθέγματα σημείωναν οι μικρές μαθήτριες...

Γιατί θέλω ένα ιστολόγιο; Γιατί η ανάγκη μιας τέτοιου είδους επικοινωνίας;

Θα πω μόνο ότι στην αρχή σκέφτηκα να είναι ένα ιστολόγιο που να απευθύνεται στους συναδέλφους μου, δηλαδή μόνο σε φιλολόγους... "Χάριν φίλων" του λόγου, δηλαδή. Στη συνέχεια σκέφτηκα να είναι και "χάριν φίλων" της τέχνης. Τελικά, όμως, αποφάσισα να απευθύνεται και σε πολλούς άλλους: στους πρώην και επόμενους μαθητές μου, σε όσους αγαπούν να ονειρεύονται, σε όσους πιστεύουν ακόμα στο όραμα της παιδείας, σε όσους επέλεξαν να είναι εκπαιδευτικοί από αγάπη, σε όσους αγαπούν να ταξιδεύουν, και κυρίως σε όσους αγαπούν την ανάγνωση ή μάλλον τις αναγνώσεις...σε όσους παντού και πάντα θα διαβάζουν...θα διαβάζουν κείμενα στα βιβλία, κείμενα στις εικόνες, κείμενα στα πρόσωπα των ανθρώπων... Άλλωστε, η ανάγνωση είναι ταξίδι, όχι ένα αλλά πολλά ταξίδια...

Τελικά, το ιστολόγιο αυτό απευθύνεται στα αγαπημένα πρόσωπα της ζωής μας... Απευθύνεται ακόμα σε φίλους, γνωστούς και άγνωστους, σε πρόσωπα που συνάντησα, συναντώ καθημερινά, θα συναντήσω στο μέλλον ή που δε θα συναντήσω ποτέ.

Καλά ταξίδια, λοιπόν, με βιβλία, εικόνες, μουσικές και κυρίως με όνειρα!

Παρασκευή 27 Ιανουαρίου 2012

Αρκαδισμός και βουκολική-ποιμενική ποίηση με αφορμή το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη "Όνειρο στο κύμα"

Αρκαδισμός και βουκολική-ποιμενική ποίηση

Fr. Boucher, Μία φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή. 1749. Συλλογή Wallace. Λονδίνο.

Στο ποιητικό διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη Όνειρο στο κύμα μπορούμε να ανιχνεύσουμε χαρακτηριστικά στοιχεία του Αρκαδισμού και της ποιμενικής-βουκολικής ποίησης. Με αφορμή, λοιπόν, αυτό το κείμενο που διδάσκεται στη Λογοτεχνία της Θεωρητικής Κατεύθυνσης της Γ Λυκείου, παραθέτω κάποιες βασικές πληροφορίες για το καλλιτεχνικό κίνημα του Αρκαδισμού και το ποιμενικό λογοτεχνικό είδος.
Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός όρος που συναντάται συχνά στην ξένη λογοτεχνία και που αναφέρεται στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα, προβάλλοντας τη χώρα της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και ως το όραμα ενός φανταστικού χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι στη φύση. Το όραμα όμως αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη και τη μνήμη των ανθρώπων που αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη ευτυχία της "φυσικής" τους ζωής.
  O Αρκαδισμός πήρε την ονομασία του από την αρχαία Αρκαδία, περιοχή της Πελοποννήσου. Από την αρχαιότητα η Αρκαδία ήταν γνωστή ως μια ιδιαίτερα ορεινή και δυσπρόσιτη χώρα, με κοιλάδες και λαγκαδιές που περιβάλλονται από ψηλά βουνά. Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως βοσκοί προβάτων και αιγών, ένας λαός αγροτικός και τραχύς που ζούσε απλά και ξέγνοιαστα μέσα στο φυσικό περιβάλλον των κοιλάδων και των βουνών. Οι Αρκάδες ποιμένες είχαν τη συνήθεια να παίζουν το μουσικό όργανο αυλό (είδος φλογέρας) κατά τη διάρκεια της βοσκής και να συνθέτουν τραγούδια που μιλούσαν για τους έρωτες των βοσκών στη φύση. Έτσι, στην περιοχή δημιουργήθηκε μία παράδοση δημοτικής ποιμενικής-βουκολικής ποίησης. Την παράδοση αυτή εξέφραζε και ο ντόπιος θεός Πάνας, ο οποίος σύμφωνα με τη μυθολογία ανακάλυψε τον ομώνυμο αυλό.
  Η βουκολική–ποιμενική ποίηση και μουσική των Αρκάδων βοσκών άρχισε να εμπνέει σημαντικούς ποιητές της αρχαιότητας, που έγραψαν στίχους στους οποίους ποιμένες τραγουδούσαν και αντάλασσαν τραγούδια μέσα σε ένα όμορφο, γαλήνιο και γνήσιο φυσικό τοπίο, απαλλαγμένο από κάθε επικίνδυνη εξωτερική παρέμβαση. Το τοπίο αυτό παρέπεμπε σε μια επίγεια "Αρκαδία" συνώνυμη με ένα τόπο παραδείσου όπου ο άνθρωπος μπορεί να βρει γαλήνη, ευδαιμονία και ευτυχία. Επομένως, όρος Αρκαδία χρησιμοποιείται για να δηλώσει ένα φανταστικό και παραδεισένιο, ουτοπικό τόπο. Έτσι, με την πάροδο του χρόνου, αναπτύχθηκε το λογοτεχνικό είδος της βουκολικής-ποιμενικής ποίησης, της οποίας το κύριο θέμα ήταν οι έρωτες μεταξύ ποιμένων.
   Πατέρας της βουκολικής-ποιμενικής ποίησης θεωρείται ο Έλληνας ποιητής της Ελληνιστικής περιόδου Θεόκριτος (310-250 π.Χ.) που γεννήθηκε στις Συρακούσες. Ο Θεόκριτος έζησε για κάποιο διάστημα στη νήσο Κω και στην Αλεξάνδρεια της Αίγυπτου την εποχή του Πτολεμαίου ΙΙ. Αν και άνθρωπος της πόλης ο ίδιος, στο έργο του αναπολεί τη φύση και αναφέρεται με νοσταλγία στους βοσκούς της παιδικής του ηλικίας και στην όμορφη εξοχή της πατρίδας του. Στα ποιήματά του με τίτλο Ειδύλλια, που έγραψε ενώ ήταν στην στην Αλεξάνδρεια, ποιμένες αφηγούνται τις ερωτικές τους περιπέτειες μέσα σ’ ένα ιδανικό φυσικό τοπίο.
Τρεις αιώνες αργότερα ο Βιργίλιος (70-19 π.Χ.), ο μεγαλύτερος Ρωμαίος ποιητής, εμπνεύστηκε από τα "Ειδύλλια" για να γράψει στα Λατινικά δέκα ποιητικά αριστουργήματα της βουκολικής ποίησης, γνωστά σαν "Εκλογές" ή "Βουκολικά" Αντίθετα από τον Θεόκριτο, ο οποίος είχε τοποθετήσει τους ποιμένες του στη Σικελία, ο Βιργίλιος τους επανέφερε στην Αρκαδία, μια Αρκαδία όμως που έμοιαζε εντυπωσιακά με την Βόρεια Ιταλία από όπου ο ίδιος καταγόταν. Και το έργο του Ρωμαίου ποιητή Οβίδιου (43π.Χ.-17μ.Χ.) χαρακτηρίζεται από στοιχεία Αρκαδισμού.
Επομένως, ένα από τα τυπικότερα χαρακτηριστικά του ποιμενικού-βουκολικού λογοτεχνικού είδους ή των ποιμενικών ειδυλλίων είναι ότι έχει ως θέμα τη ζωή των βοσκών και τους έρωτές τους στην εξοχή. Από τη γένεσή του το ποιμενικό είδος είναι μία λογοτεχνία φυγής. Τόσο στα Ειδύλλια του Θεόκριτου όσο και στις Εκλογές του Βιργιλίου εκφράζεται η διάθεση φυγής από τον κυνικό και σκληρό κόσμο της μεγάλης πόλης και η επιστροφή στη φύση. Ιδιαίτερα, η νοσταλγία της επιστροφής στο «φυσικό» τρόπο ζωής, σ’ ένα φανταστικό κόσμο ιδανικής απλότητας στη φύση είναι η ουσία του Αρκαδισμού. Υπό την επιρροή του Χριστιανισμού, το ιδεώδες του Αρκαδισμού αποκτά τη διάσταση της επιστροφής στο χαμένο Παράδεισο, σε μία Εδέμ.
Με το πέρασμα των αιώνων - και ειδικότερα κατά την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό - ο αρκαδικός μύθος έμελε να επηρεάσει βαθιά την ευρωπαϊκή κουλτούρα, δημιουργώντας φιλοσοφικά, λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά ρεύματα. Ιδιαίτερα, κατά την Αναγέννηση η Αρκαδία νοήθηκε ως μια ιδεατή χώρα όπου βασιλεύει η επίγεια ευτυχία και κυριαρχούν οι αρχές του ανθρωπισμού, η γαλήνη, η ειρήνη, η δικαιοσύνη, η απλότητα. Έτσι, η ιδεατή Αρκαδία έμελε να εξυμνηθεί σε πληθώρα ποιητικών και πεζών έργων βουκολικής έμπνευσης, τα ποιμενικά ειδύλλια και τα ποιμενικά δράματα. Ήδη από τις αρχές του 14ου αι. οι Δάντης, Πετράρχης και Βοκκάκιος, επηρεασμένοι από τον Βιργίλιο, έγραψαν βουκολικά ειδύλλια, προσαρμόζοντάς τα στο πνεύμα της αναγεννησιακής Ιταλίας. Λίγο αργότερα το αρκαδικό ιδεώδες βρήκε εξέχουσα έκφραση στην περίφημη Ιταλική Αρκαδική Ακαδημία της Ρώμης, ένα αξιόλογο πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα που ξεκίνησε αρχικά στη Ρώμη το 1656 από μια ομάδα ανθρώπων των γραμμάτων υπό την κηδεμονία της Βασίλισσας Χριστίνας της Σουηδίας. Η Χριστίνα, έχοντας ασπαστεί τον καθολικισμό και παραιτηθεί του θρόνου, εγκαταστάθηκε στη Ρώμη και υποστήριξε τις τέχνες. Μεταξύ των επιφανών μελών της Αρκαδικής Ακαδημίας ήταν οι μουσικοί συνθέτες Σκαρλάτι (1660 - 1725) και Κορέλι (1653 - 1713), ενώ μαζί της συνεργάστηκε και ο Χέντελ (1685-1759).

N. Poussin, Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας, 1637-1638. Λούβρο.

Ο Γάλλος ζωγράφος Ν. Πουσέν (Nicolas Poussin, 1594-1665), στηριζόμενος στο καλλιτεχνικό ρεύμα του Αρκαδισμού, ζωγράφισε ένα από τους σημαντικότερους πίνακές του, που είναι γνωστός με τον τίτλο "Οι ποιμένες της Αρκαδίας" ή "ET IN ARCADIA EGO" και εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου. Ο πίνακας αυτός αναπαριστά με στοχαστική και μελαγχολική διάθεση τρεις Αρκάδες ποιμένες να στέκονται συμμετρικά γύρω από ένα τάφο με φόντο ένα όμορφο τοπίο. Ένας από αυτούς είναι γονατισμένος στο έδαφος και διαβάζει τη λατινική επιγραφή "Et in Arcadia Ego", που είναι χαραγμένη πάνω στον τάφο. "Et in Arcadia Ego" σημαίνει κατά λέξη "και εγώ στην Αρκαδία". Ο δεύτερος βοσκός φαίνεται να συζητά για την επιγραφή με μια νέα που στέκεται κοντά του. Ο τρίτος στέκεται δίπλα σκεπτικός. Όλες οι μορφές του πίνακα είναι αρχαιότροπα ντυμένες.

Ο καλλιτέχνης είχε ήδη φιλοτεχνήσει πιο πριν και έναν άλλον, λιγότερο γνωστό, πίνακα με το ίδιο θέμα. Υπάρχουν δύο κύριες και διαφορετικές ερμηνείες της επιγραφής αυτής. Είτε "Ακόμα και στην Αρκαδία, εγώ, ο Θάνατος, υπάρχω" ή "και εγώ (ο άνθρωπος στον τάφο) στην Αρκαδία έζησα".

Ν. Poussin, Αρκάδιοι ποιμένες. Περίπου 1627-1630. Βρίσκεται στο Clatsworth. Ιδιωτική Συλλογή.

Στοιχεία αρκαδισμού μπορούμε να ανιχνεύσουμε στα κείμενα του Γάλλου φιλοσόφου Μ. Μονταίν (1533-1592) και του Ελβετού φιλοσόφου του διαφωτισμού Ζ. Ζ. Ρουσό (1712-1778). Ιδιαίτερα, στο παιδαγωγικό σύγγραμμα του Ρουσό, Αιμίλιος. Τον 19ο αιώνα ο Γκαίτε (1749-1832) υμνεί την Αρκαδία στο γνωστό έργο Φάουστ. Ο Γκαίτε συνδέει ποιητικά τον ρομαντικό μεσαίωνα της Δυτικής Γερμανίας με τη κλασσική ιδιοφυία των Ελλήνων, τοποθετώντας το γάμο του Φάουστ και της Ελένης της Τροίας σε ένα μεσαιωνικό κάστρο "Αρκαδία" της Σπάρτης (τρίτη πράξη του δευτέρου μέρους). Αναφορά στο αρκαδικό ιδεώδες κάνουν επίσης και ο Γερμανός ποιητής Σίλλερ (1759-1805) και Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε (1844-1900). Σημαντική είναι επίσης η η επιρροή της Αρκαδίας στο ποιητικό κίνημα του ρομαντισμού.

Αρκετοί ζωγράφοι επηρεάστηκαν από το κίνημα του Αρκαδισμού. Σας παρουσιάζω μερικούς πίνακες του Αμερικανού ρομαντικού ζωγράφου Th. Cole με αρκαδικά τοπία.