Η ελληνική επανάσταση στην ποίηση και τη ζωγραφική. Η Δόξα για την Καταστροφή των Ψαρών. Διονύσιος Σολωμός, Ανδρέας Κάλβος, Νικόλαος Γύζης

Η Καταστροφή των Ψαρών

   Επετειακή η σημερινή ανάρτηση. 

Ας θυμηθούμε ένα θλιβερό γεγονός του ελληνικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, την κατάληψη της νήσου Ψαρά από τον οθωμανικό στόλο, τη σφαγή και την αιχμαλωσία μεγάλου μέρους του πληθυσμού, τη φυγή και τον ξεριζωμό ενός άλλου μέρους του πληθυσμού και εν τέλει την ολοσχερή καταστροφή του νησιού τον Ιούνιο του 1824. Χωρίς αμφιβολία, η  "εικόνα" της Καταστροφή των Ψαρών είναι βαθύτατα εντυπωμένη στην ελληνική συλλογική συνείδηση έτσι όπως την αναπαριστά ποιητικά ο κατεξοχήν εθνικός  ρομαντικός ποιητής, Διονύσιος Σολωμός. Ποιος δεν θυμάται, τουλάχιστον από τους παλιότερους, το λιτό, αυστηρό, δωρικό επίγραμμα του ποιητή για την Καταστροφή των Ψαρών, που μας μάθαιναν να απαγγέλουμε σε μέτρο ανάπαιστο οι δάσκαλοί μας; 

Μέτρο ανάπαιστος: δύο άτονες βραχύχρονες συλλαβές-μία μακρόχρονη τονισμένη. 

"...Περπατώντας η Δόξα μονάχη..."

 Η Δόξα πρωταγωνιστεί στην ποιητική "εικόνα" του Διονυσίου Σολωμού για την Καταστροφή των Ψαρών. Η Δόξα μονάχη σ' ένα τοπίο ερημιάς και εγκατάλειψης να διασώζει από τη λήθη τα λαμπρά παλικάρια που χάθηκαν στα Ψαρά. Καμμία αναφορά στη σφαγή, στο θάνατο, την καταστροφή, στην αιχμαλωσία, στην προσφυγιά, στον φόβο, την απελπισία και την απόγνωση, στον πόνο και την οδύνη του μαχόμενου και άμαχου πληθυσμού...καμμία αναφορά στην ήττα, στην πανωλεθρία...Καταστρέφεται ολοσχερώς ένα από τα σημαντικότερα ναυτικά νησιά της επανάστασης (Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά μαθαίναμε στο σχολείο), μία από τις τρεις ναυτικές βάσεις των Ελλήνων επαναστατών. Μόνη αναφορά στη Δόξα...αυτή είναι η απόλυτη ανταμοιβή για τη θυσία...και ο δρόμος για τη Δόξα είναι μοναχικός και έρημος...

Νικόλαος Γύζης, Η Δόξα των Ψαρών. 1896-1898. Ιδιωτική Συλλογή.  Ο Νικόλαος Γύζης αναπαριστά τη Δόξα των Ψαρών, εμπνευσμένος από το επίγραμμα του Διονυσίου Σολωμού. Λένε ότι ο πίνακας αυτός ανήκε στη Συλλογή των Ανακτόρων και πουλήθηκε σε δημοπρασία. Δεν γνωρίζουμε πού βρίσκεται σήμερα η "Δόξα".

Επίγραμμα του Διονυσίου Σολωμού

   Ο Σολωμός έγραψε το επίγραμμά του ένα χρόνο μετά την Καταστροφή. Φαίνεται ότι η απήχηση του θλιβερού συμβάντος ήταν μεγάλη και διαδόθηκε γρήγορα στον Ελληνισμό. Μόνο η ιδέα της Δόξας, το ιδεώδες της αθανασίας που είχε τις ρίζες του στην ελληνική αρχαιότητα,  μπορούσε να ελαφρύνει τον αβάσταχτο πόνο για την καταστροφή και την απώλεια. Η μνήμη των λαμπρών παλικαριών θα ήταν αθάνατη.

Διονύσιος Σολωμός, [Η καταστροφή των Ψαρών] 

Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχηπερπατώντας η Δόξα μονάχημελετά τα λαμπρά παλικάριακαι στην κόμη στεφάνι φορείγεναμένο από λίγα χορτάριαπου είχαν μείνει στην έρημη γη.(1825)

Νικόλαος Γύζης, Η Δόξα των Ψαρών. 1896-1898. Εθνική Πινακοθήκη. Αθήνα. Ο Γύζης σχεδίασε σε διάφορες παραλλαγές τη Δόξα των Ψαρών να μελετά τα λαμπρά παλικάρια στο σκοτεινό, έρημο και απόκοσμο τοπίο των Ψαρών. Τα "λαμπρά παλικάρια" που όμως έμειναν στην ανωνυμία. 
     Το επίγραμμα του Διονυσίου Σολωμού μπορεί να παραμένει σχεδόν διάσημο, όμως το ποιητικό έργο ενός άλλου μεγάλου ποιητή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, παραμένειμάλλον άσημο.  Ο Αντρέας Κάλβος αφιερώνει  "Εις Ψαρά" τη Δεύτερη Ωδή του. Αποτελείται από 24 στροφές που χαρακτηρίζονται από ζωντανή, παραστατική εικονοπλασία με σχεδόν μεταφυσική διάσταση.  Για τον Αντρέα Κάλβο δεν είναι η Δόξαπου θα προσφέρει το στεφάνι της αθανασίας σ΄αυτούς που έπεσαν για τα Ψαρά, αλλά ηΕλευθερία.  Ο αγώνας τους ήταν "Υπέρ γονέων και τέκνων,/υπέρ των γυναικών, υπέρπατρίδος πρόκειται/και πάσης της Ελλάδος/όσιος αγώνας", ήταν ένας αγώνας για τηνΕλευθερία. Για αυτό, η Ελευθερία θα προσφέρει δύο στεφάνους, ένα από γήινα φύλλα και άλλον από άστρα...

Αντρέας Κάλβος, Ωδή Δευτέρα
Εις Ψαρά (απόσπασμα)
...

ιδ΄Ιδού τα πολυτάραχακύματα της θαλάσσης·ιδού, ιδού των αμώμωνΨαρών δικαιότατωοι τραχείαι πέτραι.

ιε΄Αυτού καμία κιθάραφθοροποιός, όχι όργια,όχι κρότος Μαινάδων,ούτ’ Έρωτος παιγνίδιατον νουν συγχύζουν.

Νικόλαος Γύζη, Η Δόξα 1.

ις΄Αλλ’ ως, κατά το βράδυτο θερινόν, ανάπτονταιταχείαι, συχναί οι ολύμπιαιαστραπαί και θαμβώνουσιτους οδοιπόρους·

ιζ΄
Ούτως τα μεν θηκάριασωρηδόν ερριμμένακρύπτουν την γην, τους βράχους·ο δε σιδηροχάρμηςάφοβος Άρης,

Νικόλαος Γύζης, Η Δόξα 2.

ιη΄

Κινεί την νήσον. Χίλια
πολέμου χάλκεα όργανα
βροντούν· εις τον αέρα
των ξίφων μύριαι γλώσσαι
λάμπουν, κλονούνται.

ιθ΄
Μία βοή σηκώνεται,
μία μόνη επιθυμία,
και ωσάν ακτίνα ουράνιος,
ως φλόγα εις δάση ευάνεμα
καίει τας καρδίας.

Νικόλαος Γύζης, Ο Φίλιππος Μάρθας στη λέμβο των προσφύγων, κρατιέται από το φόρεμα της απελπισμένης μητέρας του. 1893. Εθνική Πινακοθήκη. Αθήνα.

Από την εικονογράφηση για το διήγημα του Δημ. Βικέλα "Φίλιππος Μάρθας", 1886. 

κ΄
Υπέρ γονέων και τέκνων,
υπέρ των γυναικών,
υπέρ πατρίδος πρόκειται
και πάσης της Ελλάδος
όσιος αγώνας.

κα΄
Θαλπτήριον της ημέρας
φως, διά πάντοτε χαίρε·
και σεις οπού ευφραίνετε
με φωνήν ηδυόνειρον
της γης τα τέκνα,

κβ΄
Χαίρετ’ ελπίδες. — Ήλθε
της Άγαρ το υπερήφανον
σπέρμα· επάνω εις τας όχθας
των Ψαρών, αλαλάζον
σφόδρα, κατέβη.

Νικόλαος Γύζης, Η φυγή από τη σφαγή.  "H Δόξα μελετά τα λαμπρά παλικάρια"...Ο άμαχος πληθυσμός, όμως, που προσπαθούσε να διασωθεί και να ξεφύγει, μάλλον έχει ξεχασθεί.

κγ΄
Ω πατρίς, την εκούσιον
δέξου θυσίαν»… —Αστράπτει.—
Σεισμός πολέμου ακούεται.
Υπό τύμβον υψήνορα
ήρωες κοιμώνται.

κδ΄
Επί το μέγα ερείπιον
η Ελευθερία ολόρθη
προσφέρει δύο στεφάνους·
έν’ από γήινα φύλλα,
κι άλλον απ’ άστρα.

Νικόλαος Γύζης, Μετά την Καταστροφή των Ψαρών. 1896-98. Εθνική Πινακοθήκη. Αθήνα. Τους ενδιέφερε, άραγε, η Δόξα και η Αθανασία, όταν προσπαθούσαν να διαφύγουν από την καταστροφή; 

Νικόλαος Γύζης, Μετά την Καταστροφή των Ψαρών. Μακέττα. 1896-98. Εθνική Πινακοθήκη. Αθήνα.

https://paletaart.wordpress.com/2012/06/23/γύζης-νικόλαος-gyzis-nikolaos-1842-1901/#jp-carousel-8893http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/browse.html?text_id=960&hi=193127&cnd_id=5https://www.pemptousia.gr/2011/06/nikolaou-gizi-i-doxa-ton-psaron/http://www.nationalgallery.gr/el/συλλογές/collection/συλλογές/η-δοξα-των-ψαρων.htmlhttp://www.nationalgallery.gr/el/ζωγραφική-μόνιμη-έκθεση/painting/γύρω-στο-1900/συμβολισμος-και-αλληγορια/μετα-την-καταστροφη-των-ψαρων-460.htmlhttp://www.tovima.gr/culture/article/?aid=178811http://www.nationalgallery.gr/el/συλλογές/collection/συλλογές/ο-φιλιππος-μαρθας-στη-λεμβο-των-προσφυγων--κρατιεται-απο-το-φορεμα-της-απελπισμενης-μητερας-του.html