Αλφαβητάρια και αναγνωστικά. Τα Ελληνόπουλα. Αναγνωστικό της Γ Δημοτικού

Τα Ελληνόπουλα. Αναγνωστικό της Γ´ τάξης του Δημοτικού

   Το αναγνωστικό Ελληνόπουλα της Γ Δημοτικού με συντάκτες τους Π. Νιρβάνα, Δημ. Ζήση κ. ά. είναι ένα σχολικό εγχειρίδιο της δικτατορίας του Ι. Μεταξά. Τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1937 από τον εκδοτικό οίκο Δημητράκου Α.Ε., αφού ο Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων επρόκειτο να ιδρυθεί λίγο αργότερα. Το αναγνωστικό αυτό θα διδαχθεί και μετά το θάνατο του Ιωάννη Μεταξά, καθώς θα το διατηρήσουν και οι τρεις διορισμένες από τους Γερμανούς ελληνικές κυβερνήσεις, του Γ. Τσολάκογλου (1941), του K. Λογοθετόπουλου (1942-43) και του I. Ράλλη (1943-44). Η επόμενη έκδοση γίνεται κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου (1947) με μικρές αλλαγές στα κείμενα. Η εικονογράφηση του βιβλίου είναι του ζωγράφου Ν. Καστανάκη.

Η έκδοση του 1947. Στο εξώφυλλο χαρούμενα και περιποιημένα παιδάκια με λουλούδια, ένα κορίτσι και ένα αγόρι. Μια ωραιοποιημένη εικόνα για την παιδική ηλικία μιας γενιάς που ζούσε τα σκληρά χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου.

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του 1937. Τα χαρούμενα παιδάκια χαιρετούν με τα χέρια ψηλά. Κάποιοι θα μπορούσαν να ισχυριστούν ότι πρόκειται για κεκαλυμμένο φασιστικό χαιρετισμό.

Το εξώφυλλο της έκδοσης του 1940. Εδώ τα παιδάκια φορούν τη στολή της ΕΟΝ, της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας που είχε ιδρύσει το καθεστώς του Μεταξά. Χαιρετούν απροκάλυπτα φασιστικά. Στα ονόματα των συγγραφέων του βιβλίου, του Π. Νιρβάνα και του Δημ. Γ. Ζήση,  προστίθεται ένα "κ. ά.", για να δηλώσει την παρέμβαση και κάποιων άλλων κρυφών και αόρατων συντακτών στα κείμενα του βιβλίου.

   Η εκπαιδευτική πολιτική της δικτατορίας του Μεταξά θεωρείται ότι έχει δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση (1936-1938) με Υπουργό Παιδείας τον Κ. Γεωργακόπουλο η πολιτική είναι ακραία συντηρητική και έχει ως κύριο στόχο να αλλάξει ότι είχε πετύχει στην εκπαίδευση η βενιζελική μεταρρύθμιση του 1929.  Ο Γεωργακόπουλος θα αποστείλει στα σχολεία εγκύκλιο με αφορμή την έναρξη της σχολικής χρονιάς του 1937-38, με την οποία θα κατηγορήσει τους μεταρρυθμιστές ότι προσπάθησαν  να υπονομεύσουν την πατρίδα, τη θρησκεία και την οικογένεια. Η δεύτερη φάση της πολιτικής με Υπουργό Παιδείας τον ίδιο τον Ιωάννη Μεταξά επιδιώκει καθαρά τη δημιουργία μιας φασιστικής εκπαίδευσης που θα ελέγχει το φρόνημα της νεολαίας. Ο Μεταξάς θα ιδρύσει την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ), η οποία το 1941 θα έχει εγγεγραμμένα περισσότερα από 1.000.000 μέλη (τα 600.000 μέλη ήταν μαθητές του Δημοτικού). Το Δημοτικό Σχολείο θα μετατραπεί σε τετρατάξιο, η φοίτηση σε μεγαλύτερη τάξη προϋπόθετε εισαγωγικές εξετάσεις, ενώ το Γυμνάσιο γίνεται οκτατάξιο.

Το αναγνωστικό αρχίζει με μια φθινοπωρινή αγροτικού περιεχομένου εικόνα και ένα ποιηματάκι για το Φθινόπωρο.

      Τα Ελληνόπουλα, όπως και όλα τα αναγνωστικά βιβλία, συμβάλλουν στη μετάδοση της κυρίαρχης ιδεολογίας και φυσικά διαμορφώνουν αρχές και στάσεις στους μικρούς μαθητές. Προβάλλουν στην πιο συντηρητική του εκδοχή το τρίπτυχο "Πατρίς-Θρησκεία-Oικογένεια" στο πλαίσιο μιας αυστηρά πατριαρχικής οικογένειας όπου ο ρόλος της γυναίκας είναι να αποτελεί πρότυπο καλής μητέρας και νοικοκυράς. Επιπλέον, διαπνέονται από την κεντρική ιδεολογία του καθεστώτος του Μεταξά, την ιδεολογία του Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού. Ο Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός, κατά το πρότυπο του γερμανικού Τρίτου Ράιχ, θεωρείται ως η "φυσική συνέχεια" των δύο πρώτων ελληνικών πολιτισμών, του αρχαίου και βυζαντινού πολιτισμού, ενώ αγνοείται και αποσιωπάται η νεότερη ελληνική ιστορία (Ενετοκρατία, Τουρκοκρατία). Από την αρχαία ιστορία εστίαζαν κυρίως στη στρατιωτική οργάνωση της Σπάρτης και στους πολέμους των Μακεδόνων, ενώ αποσιωπούσαν τον πολυεθνικό χαρακτήρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την οικουμενική διάσταση της ορθόδοξης εκκλησίας. Απαγόρευαν, επίσης, τη διδασκαλία βιβλίων του Πλάτωνα και του Επιτάφιου του Περικλέους από την ιστορία του Θουκυδίδη.

Θαλασσινή εικόνα που κοσμεί το κείμενο του αναγνωστικού με τον τίτλο το πρώτο μάθημα.

   

   Ο δάσκαλος ρωτά τους μαθητές πώς πέρασαν το καλοκαίρι. Απευθύνεται στο μαθητή Δημητριάδη (φυσικά τότε οι δάσκαλοι απευθύνονταν με τα επώνυμα στους μαθητές)...και ο Δημητριάδης αφηγείται πώς πέρασε το καλοκαίρι του:  "...Εφέτος έμαθε κολύμπι και το μικρό μου αδελφάκι, ο Γιώργος. Εγώ το έμαθα. Θυμήθηκα, που μας ελέγατε, κύριε, πως είναι ντροπή, Ελληνόπουλα εμείς, να μην ξέρωμε κολύμπι. Και κινδυνεύουν να πνιγούν τόσοι κάθε χρόνο στο Φάληρο, επειδή δεν ξέρουν να κολυμπήσουν. Τώρα όλα τ´αδελφάκια μου ξέρουν κολύμπι. -Eύγε σας! του είπε ο δάσκαλος. Δεν πρέπει ούτε ένα Ελληνόπουλο να μην ξέρει κολύμπι. Είναι ντροπή".

Ειδυλλιακή εικόνα που συνοδεύει το κείμενο με τον τίτλο Το πατρικό σπίτι. Είναι το πατρικό σπίτι του Κωστάκη στο χωριό όπου πήγαιναν κάθε χρόνο το Καλοκαίρι.

   Το αναγνωστικό τα Ελληνόπουλα περιέχει σύντομες αυτοτελείς σχολικές, οικογενειακές, θρησκευτικές, μυθολογικές και με ζώα ιστορίες ηθικοδιδακτικού χαρακτήρα, γραμμένες σε γλώσσα δημοτική, την οποία υποστήριζε ο Ιωάννης Μεταξάς, γιατί ήταν η γλώσσα του ανώτερου ελληνικού "λαού", της καθαρής ελληνικής φυλής. Εκτός από ιστορίες, το βιβλίο περιέχει και ποιήματα γνωστών ποιητών γραμμένα επίσης στη δημοτική γλώσσα (Γ. Δροσίνης, Ζ. Παπαντωντίου, Ι. Πολέμης). Σε πρωτοβουλία του Μεταξά οφείλεται και η ανάθεση της συγγραφής της Γραμματικής της Δημοτικής Γλώσσας στον Μανόλη Τριανταφυλλίδη το 1939 που τελικά εκδόθηκε το 1941. 

Μία μάλλον αστεία εικόνα που συνοδεύει το κείμενο ο πονόδοντος της Αννούλας. Η Αννούλα πηγαίνει για πρώτη φορά με τη μητέρα της στον οδοντογιατρό.

    "...Ένας υπηρέτης τους έβαλε να περιμένουν μέσα σ᾽ένα δωμάτιο, όπου ήταν και άλλοι και περίμεναν τη σειρά τους. Άλλοι ήταν μαντηλοδεμένοι και άλλοι κρατούσαν τα μάγουλά τους με τη φούχτα τους. Όλοι, φαίνεται, πονούσαν. Ήταν και μερικοί, που μιλούσαν και γελούσαν. Αυτοί, φαίνεται, δεν πονούσαν. Πήγαιναν και έκαναν ταχτική θεραπεία, σα φρόνιμοι άνθρωποι, για να μην πονέσουν. Δεν περίμεναν πρώτα να πονέσουν και ύστερα να πάνε στο γιατρό, όπως κάνουν οι περισσότεροι...".

Το αναγνωστικό χωρίζεται σε θεματικές ενότητες με βάση τον κύκλο των εποχών. Η κάθε εποχή παρουσιάζεται με μία εικόνα από τη φύση και ένα μικρό ποίημα.

Ο Χριστάκης με τη μητέρα του. Ο Χριστάκης τόλμησε να πει ψέμα στη μητέρα του, αλλά εκείνη το ανακάλυψε. Τότε το παιδί ντροπιασμένο παρακάλεσε να μην το πει στον πατέρα του, αλλά φυσικά η μητέρα του απάντησε "ο πατέρας πρέπει να τα μαθαίνει όλα...". Όταν ο πατέρας έμαθε το ψέμα του Χριστάκη συγχύστηκε και "τον τιμώρησε όπως του έπρεπε". Mια πραγματικά θλιβερή ιστορία για να μην τολμήσουν τα παιδιά να πουν ψέματα.

Ο θείος του Χριστάκη ήταν αεροπόρος. ...και ο Χριστάκης έγινε αεροπόρος όπως ο θείος του.

To ποίημα Ο πεύκος του Ζ. Παπαντωνίου. Είναι το αγαπημένο ποίημα του πατέρα μου.

Βλ. Ελληνόπουλα. Αναγνωστικό Γ´Δημοτικού. Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, Εν Αθήναις 1947, εκδ. Το Βήμα (επιμέλεια-επίμετρο Ελ. Κεχαγιόγλου), Αθήνα 2013.