Εικόνες αρκαδικής ποιμενικής λογοτεχνίας στο διήγημα του Αλ. Παπαδιαμάντη "Όνειρο στο κύμα"

  Στο ποιητικό διήγημα του Αλ. Παπαδιαμάντη Όνειρο στο κύμα μπορούμε να εντοπίσουμε χαρακτηριστικά θέματα του αρκαδικού ποιμενικού-βουκολικού ειδυλλίου. Άλλωστε, η ειδυλλιακή διάσταση του έργου του Παπαδιαμάντη έχει εξετασθεί από την επιστημονική βιβλιογραφία. Αναφέρω επιγραμματικά κάποια από τα πιο σημαντικά αρκαδικά χαρακτηριστικά του έργου.

-Το πρώτο τυπικό χαρακτηριστικό της ποιμενικής λογοτεχνίας είναι η ιδιότητα των κεντρικών ηρώων. Στο Όνειρο στο κύμα ο κεντρικός ήρωας είναι ένας νεαρός πτωχός και αγράμματος βοσκός που θα ερωτευθεί μία κοπέλα. Ζει στην αθωότητα της “φυσικής κατάστασης”, ελεύθερος και απόλυτα ευτυχής στη φύση όπου βόσκει το κοπάδι του. «Ήμην πτωχό βοσκόπουλο εις τα όρη...Xωρίς να το ηξεύρω, ήμην ευτυχής», «..ήμην ακόμη φυσικός άνθρωπος...”.

-Το ερωτικό ζευγάρι είναι εξωτερικά όμορφο. Διαβάζουμε στο κείμενο: "...ήμην ωραίος έφηβος, κι έβλεπα το πρωίμως στρυφνόν, ηλιοκαές πρόσωπόν μου να γυαλίζεται εις τα ρυάκια…”. “…Ήμην ωραίος έφηβος, καστανόμαλλος βοσκός...». Και η περιγραφή της κεντρικής ηρωίδας, της Μοσχούλας, δίνει έμφαση  σε εξωτερικά χαρακτηριστικά. “… Ήτον ωραία μελαχροινή, κ᾽ενθύμιζε την νύμφην του Άσματος την ηλιοκαυμένην…”. Η Μοσχούλα θυμίζει την εικόνα της κεντρικής γυναικείας μορφής που προβάλλεται στο Άσμα Ασμάτων της Παλαιάς Διαθήκης, ένα ερωτικό ποιητικό κείμενο με χαρακτηριστικά ποιμενικού ειδυλλίου.

Δηλαδή, στην αρκαδική ποιμενική λογοτεχνία τα εξωτερικά σωματικά χαρακτηριστικά υπερτονίζονται, ενώ υποτονίζονται τα ψυχικά. Ο πολύπλοκος ψυχικός κόσμος ανήκει σ᾽όσους έχουν ζήσει τη φθορά της ωριμότητας και βρίσκονται εγκλωβισμένοι στον αστικό τρόπο ζωής. 

- Ο χώρος όπου κινείται το βοσκόπουλο του διηγήματος είναι επίσης ένα τυπικό και ουσιαστικό χαρακτηριστικό της αρκαδικής λογοτεχνίας. Είναι τόπος-επικράτεια.  “…Το κατάμερον εκείνο, το καλούμενον Ξάρμενο…”, είναι ο τόπος του, μία πανέμορφη τοποθεσία της Σκιάθου. Η περιγραφή εξιδανικεύει τον τόπο. Είναι ένας μεγάλος φυσικός χώρος, στον οποίο ο βοσκός αισθάνεται ελεύθερος και ευτυχισμένος. Νιώθει ότι τα πάντα είναι δικά του, αν και τυπικά δεν του ανήκουν. Αισθάνεται μέρος της φύσης, όχι μόνο συνυπάρχει αρμονικά με τη φύση, αλλά και ενώνεται μαζί της. Ο απέραντος τόπος του περιγράφεται σε αντιπαράθεση με το περίκλειστο, περιφραγμένο κτήμα του πλούσιου Μόσχου, του κηδεμόνα της Μοσχούλας. Αυτός είναι ο τόπος της κοπέλας. Ο τόπος του βοσκού είναι προέκταση του κλειστού κήπου. Οι δύο χώροι συνορεύουν. Το παράθυρο της Μοσχούλας είναι το μέσο της επικοινωνίας των δύο ηρώων, μίας επικοινωνίας οπτικής και ακουστικής.

 -Η έννοια της ιδιοκτησίας. Στην αρκαδική λογοτεχνία η έννοια της ιδιοκτησίας και ο οικονομικός παράγοντας δεν έχουν θέση. Το βοσκόπουλο δεν κατέχει τίποτα με βάση το νόμο. Δεν έχει νομική ιδιοκτησία, όπως ο Μόσχος και οι άλλοι αγρότες που αναφέρονται στο διήγημα. Όμως αισθάνεται ότι όλα του ανήκουν. Για αυτό, χρησιμοποιεί συνεχώς την κτητική αντωνυμία.. «...Όλον τον κατάμερον εκείνο...ήτον ιδικόν...Όλα εκείνα ήσαν δικά μου...».  Οι αρκαδικοί ποιμένες είναι ελεύθεροι από κοινωνικούς περιορισμούς και κοινωνικές συμβάσεις, ζουν εκτός νόμων, ζουν μέσα στην απλότητα, την εντιμότητα, είναι και αισθάνονται απόλυτα ελεύθεροι.

-Ο χρόνος. Πρόκειται για μία αόριστη, ως προς τη διάρκεια, χρονική περίοδο κατά την οποία ο ήρωας ήταν ακὀμη έφηβος, ζούσε σε “φυσική κατάσταση” ευτυχισμένος, ήταν αμαθής και δεν είχε περάσει στον κόσμο της εγγραμματοσύνης και στον αστικό τρόπο ζωής. Ο αρκαδικός χρόνος ορίζεται με βάση τις αγροτικές εργασίες που επαναλαμβάνονται σταθερά ακολουθώντας τον κύκλο των εποχών. Η επανάληψη  αυτή αποδίδεται με τη θαμιστική αφήγηση. Ο χρόνος, όμως, του κεντρικού επεισοδίου είναι θέρος.

- Ο αισθησιακός χαρακτήρας του έρωτα. Απόδειξη του αισθησιακού χαρακτήρα είναι η χαρακτηριστική εικόνα του νεαρού βοσκού να κρατά την αγαπημένη του αγκαλιά και να κολυμπά στη θάλασσα. Ταυτόχρονα, όμως, ο έρωτας εξιδανικεύεται, είναι αγνός και ειλικρινής. Η ευτυχία ταυτίζεται με τα ερωτικά αισθήματα.

- Ένα ακόμα τυπικό στοιχείο της αρκαδικής λογοτεχνίας που μπορούμε να εντοπίσουμε στο διήγημα είναι η πολύ στενή σχέση των ηρώων με τα ζώα. Οι ήρωες ταυτίζονται εν μέρει με τα ζώα, ενώ μπορούμε να αποδώσουμε και συμβολισμούς στα ζώα.

 -Ο ενδόμυχος πόθος του αφηγητή για μια επιστροφή στο φυσικό παράδεισο του παρελθόντος, για μια επιστροφή, όμως, που δεν μπορεί πια να πραγματοποιήσει, το όραμά του για μια γαλήνια ευτυχισμένη ζωή κοντά στη φύση, για έναν απλό ποιμενικό βίο, αποτελούν την ουσία του Αρκαδισμού στη λογοτεχνία και σε άλλες τέχνες (όπως στη ζωγραφική και τη μουσική), το λεγόμενο αρκαδικό ιδεώδες . Ακριβώς αυτό το αρκαδικό ιδεώδες αναγνωρίζουμε και στο διήγημα Όνειρο στο κύμα. Η “φυσική” ζωή εξιδανικεύεται από τον αφηγητή του παρόντος, ο οποίος νοσταλγεί το παρελθόν και επιθυμεί τη φυγή από τη σκληρή πραγματικότητα του παρόντος.  Επιθυμεί την έξοδο από τον ασφυκτικό εγκλωβισμό που βιώνει στο δικηγορικό γραφείο της πόλης και την επιστροφή στην ελευθερία των λόγγων, των κοιλάδων, του αιγιαλού και των βουνών της χαμένης Αρκαδίας του. Επιθυμεί την επιστροφή στο χώρο και χρόνο που τα μαλλιά του ανέμιζαν ελεύθερα στους ανέμους, τότε που περίμενε να συλλάβει με τας χείρας του προς στιγμήν έν όνειρον, το ίδιον το όνειρόν του…Όταν όμως θα προσπαθήσει να διασώσει την κοπέλα Μοσχούλα από το πνιγμό στη θάλασσα και αγγίξει εκείνη τη φεγγαρόφωτη βραδιά το αβρό και απαλό σώμα της αγνής κόρης, θυσιάζοντας την κατσίκα του Μοσχούλα, τότε δηλαδή που θα γίνει ο άνθρωπος, όστις κατώρθωσε να συλλάβη με τα χείρας του προς στιγμήν έν όνειρον, το ίδιο το όνειρόν του, τότε ακριβώς θα απωλέσει και την ευτυχισμένη ζωή στην “Αρκαδία” του, θα απωλέσει την ίδια την “Αρκαδία”, γιατί “και στην Αρκαδία υπάρχει ο θάνατος”…από τότε και ύστερα θα αρχίσει η πορεία της μεταμόρφωσής του σε εγγράμματο και δυστυχισμένο “προλύτη δικηγόρου” που ζει ασφυκτικά περικλεισμένος στο μικρό δικηγορικό γραφείο της πόλης και νοσταλγεί το χαμἐνο “αρκαδικό” όνειρό του.

-Eπομένως, η «Αρκαδία» είναι ο ιδεατός χώρος και χρόνος του έφηβου βοσκού. Ο ώριμος αφηγητής, όταν θα βρεθεί παγιδευμένος στην πόλη, θα αισθανθεί νοσταλγία για το παρελθόν του και οραματιστεί την επιστροφή σ᾽αυτόν τον χωροχρόνο, ο οποίος αποτελεί τη φανταστική Αρκαδία που  έχει οριστικά χαθεί.

-Στο κείμενο παρουσιάζονται τυπικές εικόνες ποιμενικής λογοτεχνίας: o βοσκός με το σουραύλι που τραγουδά στην κοπέλα, η εικόνα του θαλάσσιου άντρου (της θαλασσινής σπηλιάς των νυμφών), η φράση «ο σατυρίσκος του βουνού». Γενικά, όλες οι εικόνες με τον νεαρό βοσκό και το κοπάδι του στη φύση. Πρόκειται για εικόνες-τοπία που θυμίζουν πίνακες ζωγραφικής με αρκαδικά ποιμενικά θέματα. Σας παρουσιάζω ενδεικτικά κάποιους πίνακες που εντάσσονται στο λεγόμενο Αρκαδισμό και απεικονίζουν αρκαδικά θέματα.

Ν. Poussin, Οι ποιμένες της Αρκαδίας. 1627. The Duke of Devonshire and the Chatsworth Settlement Trustees. Ιδιωτική Συλλογή.

N. Poussin, Et in Arcadia ego (και στην Αρκαδία εγώ) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας. 1637-38. Λούβρο.

Rembrandt Van Rijin, Ο Ρέμπραντ ως ποιμένας με φλογέρα. 1636. Rijksmuseum. Άμστερνταμ.

P. P. Rubens, Τοπίο με βοσκό και  το κοπάδι του.  1638. Εθνική Πινακοθήκη-Λονδίνο.

Cl. Lorrain, Ποιμενικό τοπίο. 1648. Yale University Art Gallery.

Cl. Lorrain, Ποιμένας. 1657. Ιδιωτική Συλλογή.

S. P. Lely, Ένα αγόρι ποιμένας. 1658-1660. Dulwich picture gallery

Cl. Lorrain, Τοπίο με Απόλλωνα και Ερμή. 1660. Wallace Συλλογή. Λονδίνο.

Fr. Boucher, Βοσκός που παίζει αυλό σε βοσκοπούλα. 1747-1750. Wallace Συλλογή. Λονδίνο.

Fr. Βoucher,  Βοσκός και βοσκοπούλα που ξεκουράζονται. 1761. Wallace Συλλογή. Λονδίνο.

Th. Cole, Το αρκαδικό ή ποιμενικό κράτος. 1836. Αμερικανική Ιστορική Κοινότητα (American Historical Society).

Th. Cole, Ένα βράδυ στην Αρκαδία. 1846. Wadsworth Atheneum, Hartford, CT. ΗΠΑ.

Th. Cole, Το όνειρο της Αρκαδίας. 1838. Denver Art Museum.

C. Corot, O μικρός βοσκός. 1840. Ιδιωτική Συλλογή.

C. Corrot, Βοσκός που ατενίζει το τοπίο. 1859. Ιδιωτική Συλλογή.

J. Fr. Millet, Οι ποιμένες της Αρκαδίας. 1843. Musée Thomas-Henry, Cherbourg-Octeville.

.

W. Holman Hunt, Ο μισθωτός βοσκός. 1851. Manchester Art Gallery

Fr. Lenbach, Ένας βοσκός. 1860. Schack Gallery Munich (Πινακοθήκη του Schack-Mόναχο).

Al. Cabanel, Νύμφη και Σάτυρος. 1860. Ιδιωτική Συλλογή.

Arth. Hacker, Η νεράιδα της θάλασσας. 1897. Ιδιωτική Συλλογή.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Ι. Κ. Κολυβάς, «Αρκαδικά θέματα και ποιητική σε δύο διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη», Παπαδιαμαντικά Τετράδια, τεύχ. 1(1992), σσ. 14-31.

Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη 1887-1910, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1987.

Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, “Η ειδυλλιακή διάσταση της διηγηματογραφίας του Παπαδιαμάντη: μερικές παρατηρήσεις και προτάσεις”, Η αδιάπτωτη μαγεία του Παπαδιαμάντη. Παπαδιαμάντης 1991-Ένα αφιέρωμα, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 1992, σσ. 39-90.

Νεοελληνική Λογοτεχνία, Γ Ενιαίου Λυκείου Θεωρητική Κατεύθυνση, Βιβλίο του Καθηγητή, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2004, σσ. 244-286.

Για α τον Αρκαδισμό ως τάση στη λογοτεχνία και την τέχνη, βλ.
http://annagelopoulou.blogspot.gr/2012/01/blog-post_27.html

http://arcadia.ceid.upatras.gr/arkadia/culture/clasarcadia/etinarc.html

http://arcadia.ceid.upatras.gr/arkadia/culture/artgallery/index.htm

http://www.skidmore.edu/academics/lsi/arcadia/classic.html

http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/peter-paul-rubens-a-landscape-with-a-shepherd-and-his-flock

https://www.rijksmuseum.nl/en/explore-the-collection/subjects/shepherds-and-shepherdesses/objects#/SK-A-3451,1

http://www.wikipaintings.org/en/claude-lorrain/shepherd

http://www.bmagic.org.uk/objects/1955P111

http://dulwichonview.org.uk/2010/04/27/another-exquisite-display-at-dulwich-picture-gallery/

http://www.artrenewal.org/pages/artist.php?artistid=820

http://wallacelive.wallacecollection.org/eMuseumPlus?service=ExternalSearch&module=collection&fulltext=Boucher

http://wallacelive.wallacecollection.org/eMuseumPlusservice=ExternalSearch&module=collection&fulltext=Boucher

http://www.nyhistory.org/node/55917

http://www.denverartmuseum.org/collections/european-american-art

http://www.thewadsworth.org/hudson-river-school/

http://www.paintingmania.com/bergers-d-arcadie-172_15178.html

http://www.manchestergalleries.org/the-collections/search-the-collection/display.php?EMUSESSID=1828ea76fa2d8c31480c6725ca3ed106&irn=195

http://tcaperton.blogspot.gr/2011/04/alexandre-thurneyssen-als-hirtenknabe.html

http://www.oceansbridge.com/oil-paintings/product.php?xProd=41642

http://www.jean-baptiste-camille-corot.org/

http://www.wikipaintings.org/en/alexandre-cabanel/nymph-and-satyr

http://www.sammlungschack.de/show_image_en.php?which=23

http://www.artmagick.com/pictures/picture.aspx?id=6578&name=the-sea-maiden

http://www.pinakothek.de/en/carl-rottmann?curImg=6

http://webwalkerblog.wordpress.com/2009/01/03/frederic-boissonnas-φωτογραφίες-μιας-

ξεχασμένης-ελλά/

http://argolikivivliothiki.gr/2009/10/29/μπουασονά-φρέντ-–-frederic-boissonnas-1858-1946/

http://www.wikipaintings.org/en/camille-corot/shepherd-and-shepherdess-at-play